1915 Öncesi Dersim’de Eğitim – I

Vahe Taşçıyan

Osmanlı Ermenilerinin son yüzyıldaki tarihini ve devletin Ermeni toplumu ile olan ilişkilerini daha iyi anlamak açısından ülkedeki Ermeni okullarının incelenmesi önemlidir. Bu eğitim ocakları Ermeni kimliğini bütün olarak yaşama ve geliştirme mekanlarıydılar: Bunların iyi bir seviyede bulunmaları için toplumun yüksek kurumlarından başlayarak en küçük köy heyetine kadar bütün birimler en iyisini yapmaya çalışmışlardır. İmparatorluk tarihinde, Sultan II. Abdülhamid’in ilk seneleri ve özellikle II. Meşrutiyet (1908) sonrası yılları gibi nispeten özgür önemli dönemleri incelediğimizde, farklı Ermeni kuruluşlarının, kurumlarının ve şahısların toplum okullarını iyileştirme, öğretim hayatını geliştirme ve Ermeni eğitimine ivme kazandırma yönündeki çalışmalara katkılarının büyük olduğunu görürüz.

Devlet mekanizmasının Ermeni karşıtı paranoya ile yönetildiği dönemlerde ise genel bir şiddet ortamı vardı: Ermeni okulları başlıca şüphe kaynağı olarak görülüp, Ermeni karşıtı baskıların ilk hedefleri durumunda olmuşlardır. İlerde de göreceğimiz gibi, II. Abdülhamid döneminde, bir arama sırasında öğretmenin yanında Ermenice milletperver şarkılardan oluşan bir kitabın bulunması bile o kişinin yıllarca hapis yatması için yeterli bir sebepti.

Dersim bölgesinde bulunan Ermeni yerleşim alanlarında da Ermeni okulunun özel bir yeri vardı. Bir kaç on yıl boyunca, özellikle 1908’teki II. Meşrutiyet sonrası, Ermeni eğitim kurumları çok hızlı bir yükselişe geçmişlerdir. Siyasi merkezlerdeki önemli eğitim kuruluşları haricinde (Çemişgezek, Perri), Dersim bölgesindeki bir çok Ermeni köyünün kendi okulu vardı ve bu okullar kaliteli eğitimleriyle ve yenilenmiş pedagojik metotlarıyla belli durumlarda şehirdeki okullarla rekabet edecek durumdaydılar.  Ermeni okuluna karşı bu bağlılık bazen küçük bilgiler içinden gün yüzüne çıkar. Örneğin, Çemişgezek’teki Bedretil köyü 1895’teki kırımdan sonra Ermeniler tarafından büyük ölçüde boşaltılır ve nihayetinde burada altı hane kalır. Bunlar köylerindeki Ermeni okulunu her şeye rağmen ayakta tutmayı başarırlar. Çemişgezek’teki Ermeni okulunda 1914’ten sonra başlayan izci hareketi de kayda değer bir gelişmedir. Okul yaşlarındaki Ermeni izciler bir iki sene sonra nihai olarak ayrılacakları bu güzel bölgede doğa yürüyüşleri düzenlemeye başlarlar. Eğitim kurumlarının bu hızlı gelişiminde eğitim derneklerinin katkısı büyüktü.

Bu dernekler gurbet ellerde (İstanbul, Halep, ABD vs.) aynı köyden yahut şehirden insanlar tarafından kurulmuş ve kendi memleketlerindeki okula maddi yardım tahsis etmeye çabalayan oluşumlardı. Devlet yardımının olmadığı bir ortamda, benzer bir işbirliğinin ve bundan kaynaklı dinamizmin aslında Ermeni eğitim hayatının gelişimine, kaliteli öğretmenlerin hazırlanışına, onların görev bölgelerine yönlendirilişine ve kadınların eğitilmesinin yaygınlaştırılmasına çok faydalı ve temel bir etkisi vardı. Bu sayfalarda sunulan Dersim’deki Ermeni eğitim kurumlarının zenginliği bu hareketli eğitim faaliyetinin en iyi kanıtı.

Dersim Ermeni okulları hakkında kaynak eserlerin çokluğu da aynı derecede ilgi çekici. Bunların çoğunluğu Soykırım sonrası hazırlanmış hatırat-huşamadyan tarzı eserler, ki köy veya şehir okuluna da büyük yer vermiştir. Okul binasının tasviri, öğretmen ve öğrenci isimleri, biyografik notlar ve fotoğraflar, Eğitim dernekleri hakkında bilgiler, okullardaki tiyatro temsilleri. Bütün bunlar Dersim Ermenilerinin sosyo-kültürel yaşamında okulların sahip olduğu olağanüstü rolü belgeliyor. Benzer kitaplar içinde Hovhannes Acemyan’ın Çemişgezek hakkındaki yayımlanmamış eserini özellikle vurgulamak gerekir. Yazar burada bölgedeki bir çok Ermeni okulu hakkında değerli bilgiler vermekle kalmaz, aynı zamanda bu kurumların krokilerini de sunar okuyucuya.  Belli ki, Acemyan görsel materyaller vasıtasıyla hafızayı, kaybolmuş yaşamıyla köy ve şehri yeniden kurgulama fikrinin önemini kavramış bir idi. Öyle ki yayımlanmamış eserinde bu yola başvurarak memleketi Çemişgezek’in kaybolan Ermeni kiliselerini ve okullarını yeniden yaratmayı denemiş.

Çemişgezek (Merkez)

Çemişgezek’in Aşağı Mahallesi’ndeki bu okul S. Asdvadzadzin Kilisesi’nin avlusunda bulunurdu. Şehir Okulu adı ile de bilinirdi. 1850’li yıllardan itibaren varlığını sürdürmekteydi. İki katlı, kaba taştan yapılmıştı ve her katında ikişer odası vardı. Okulun ve kilisenin avlusu aynı idi ve yüksek bir duvarla ikiye ayrılmıştı. Vartanyan Okulunun üst katının büyük pencereleri vardı, zemini ise ahşap idi. Üst kattaki odalardan biri Ruhani Önderlik, diğeri de sınıf olarak kullanılıyordu. Daha sonra öğrencilerin sayısı arttığında aşağı kata da yeni sınıflar ilave edilir [1]. 1865 tarihine kadar okul erkeklerin tahsiline tahsis edilmişti. Aynı yıl bölgenin ruhani önderi Rahip Arakel Mazlımyan’ın girişimi ile okul karma eğitime geçer. Bu durum muhafazakar kesimlerin şikayetlerine neden olur [2]. 1870’li yıllardaki verilere göre, Çemişgezek’teki bu eğitim kurumunun anaokulu ve ilkokul kısımları mevcuttu [3].

1880’lerin başında şehirdeki Ermeni öğrenci sayısı artmıştı. Üstrahip Bartolomeos Bağcıyan’ın ruhani önderliği zamanında (1881-1886) Vartanyan Okulu için yeni bir bina inşasına başlanır. Bu girişimin ardında bulunan Mütevvelli Heyeti’nin üyeleri olarak şu isimler anılır: Hagop Şahbazyan, Babacan Eknoyan, Krikor Minasyan. İnşaat için gerekli olan sultanlık berat elde edildikten sonra Kasar mahallesinin doğu ucunda bulunan ve Tsoların Ali’ye ait 2.000 m2’lik arsa satın alınır. İki katlı okul binasının yapımına bu arsada başlanır ve muhtemelen 1883 yılında da inşaat biter. Mimarı Mikayel İknadosyan (Eknoyan) idi. İnşaat çalışmalarına kız ve erkek öğrenciler de toprağı eleyerek ve su taşıyarak katıldıkları söylenir. Vartanyan Okulu 1883’ten itibaren 1880’de İstanbul’da kurulmuş “Miatsyal” (Birleşmiş) Derneği’nin himayesine alınır. Okulun müdürlüğünü “Miatsyal” Derneği’nin eğitim müfettişleri olan Mıgırdiç Saryan ve Margos Natanyan dönüşümlü olarak yaparlar [4].

Yeni yapılan okulun güney ve kuzey tarafında çevrelenmiş iki avlusu vardı. İlki erkeklere tahsis edilmişti, diğeri ise 1890’lı yılların sonunda kız öğrencilerin oyun alanı olur. Binanın alt katı daha ziyade kışlık oyun alanı olarak kullanılır. Burası avlulara açılan iki yüksek kapıya sahipti, zemini ise işlenmiş taşla kaplanmıştı. Alt katın doğu ve batı yanlarında bulunan karşılıklı odalar odunluk, hademe odası ve kızlar için dikiş atölyesi olarak kullanılıyordu. Bu odaların arasından, karşılıklı ve paralel olarak ikinci kata doğru taş basamaklar yükselirdi. Bu katta geniş bir okuma odası ve dört sınıf vardı. Bu katın odaları yüksek pencereler sayesinde ışıklı idi, zemin ve tavan ise ahşaptan yapılmıştı. Okulun çatısı toprakla örtülmüştü, doğusunda ise 1.500 m2 genişliğinde ve meyve ağaçları bulunan bir bahçe vardı [5].

“Miatsyal” Derneği’nin Çemişgezek’teki faaliyeti sadece üç yıl sürmesine karşın çok etkili olur. Bu üç yıl zarfında eğitsel ve pedagojik metotlarda temel iyileştirmeler yapılır. Başlarda başkıca ders konuları Zebur ve Kitabı Mukaddes idi. Değişiklikler sonucunda yeni dersler verilmeye başlanır; Ermenice, Ermeni tarihi, azizler tarihi, coğrafya, matematik, cebir, nesneler dersi, ahlak bilgisi, beden eğitimi, müzik (dini ve Ermeni-vatanperver şarkılar), resim, kaligrafi, Türkçe, Fransızca. O zamana kadar öğrenciler evlerinden getirdikleri minderler üzerinde otururlardı, “Miatsyal”ın müdürlüğü döneminde sınıflara uygun mobilyalar alınır. Yine bu dönemde fiziki cezalar yasaklanır. Hatta bir öğretmenin öğrencisine tokatlaması nedeniyle işten çıkartıldığı da aktarılır [6].

Vartanyan Okulu’nun öğretmen Bedros Atamyan’ın (Çemişgezekli) yönettiği kendi özel tiyatro kumpanyası da vardı. Atamyan eğitimini 1870’li yıllarda İstanbul’da almıştı. Harput’daki Sımpatyan Okulu’nun müdürlüğünü yaptıktan sonra Diyarbekir/Dikranagerd’de de müdür olarak bulunmuştur. “Hayg ve Pel”, “Kral Bab”, “Vartanların Savaşı” gibi tarih konulu tiyatro eserleri yazmıştır. Kumpanya önceleri sadece erkek öğrencilerden kuruluyken, sonraları kız öğrenciler de çalışmalara katılır [7]. Atamyan aynı zamanda müzik öğretmeni idi. Çemişgezek’deki öğrenciler onun döneminde “Azadn Asdvadz” (Özgür Tanrı), “Mer Hayrenig” (Vatanımız), “Te Hayrenyats” (Eğer Vatanın), “Herik Vortyag” (Yeter Evladlar), “Himi el lırenk” (Şimdi de mi susalım?), “Toğ pıçe kamin” (Essin rüzgar), “Ov medzaskanç tu lezu” (Ey muhteşem dil) adlı vatanperver şarkıları öğrenirler. Her öğrencinin bir şarkı defteri vardı. Onlar Atamyan’dan müzik dersi almak için her Pazar toplanırlardı. Maestro döneminde kızlar da kilisede şarkı söylemeye başlar. Onlar başlarını örtmüş bir halde, kilisenin sol kısmında, erkek korosundan ayrı durup ilahiler söylerlerdi [8].

1850 ve 1860’lı yıllarda Vartanyan Okulu’nda aslen Çemişgezekli olup daha sonra İstanbul’da eğitim görmüş Simon Felekyan ve Ğazaros Peşdimalcıyan öğretmenlik yapar. Öğretmen Minas’ın da adı anılmaktadır, fakat soyadı meçhuldür. “Miatsyal” Derneği’nin müdüriyeti üstlenmesi ile beraber öğretmen kadrosunda da büyük değişiklikler olur. O yıllarda Haçadur Melkonyan, Mikayel Halaçyan (Eğin’in Gamırgab köyünden), Mardiros Sokhoyan (Kığili), Tovmas Zarzavatcıyan (Diyarbekir/Dikranagerdli) Vartanyan Okulu’nda ders verirler [9].

“Miatsyal” Derneği’nin müdüriyet yıllarında Çemişgezek’teki okulun mezunları arasında şu isimler vardı: Garabed Tukhmanyan, Yeğya Kleyan, Garabed Fasulyacıyan, Mangasar Dzağigyan (1893-1962), Hampartzum Melikyan, Sarkis Harazadyan, Senekerim İnceyan (1915’te öldürülür), Margos Der Manuelyan, Ğazar Boyacıyan, Teteos Tatyan, Harutyun Gopoyan, Yervant İknadosyan (İ. A. Yeran), Krikor Yazucyan, Arşag Baronyan, Harutyun Kehayan, Kapriel Gutsuzyan, Melkon Gutsuzyan, Garabed Yeranosyan, Hovhannes Der Kasparyan, Ağacan Nalbandyan (1915’te öldürülür) ve başkaları [10].

“Miatsyal” Derneği’nin çekilmesinden sonra, 1886-1887 öğretim yılından itibaren okul tekrar yerel yönetimin himayesinde çalışmalarına devam eder. Bedros Atamyan müdür tayin edilir, yardımcılığına da Yeğya Arsenyan getirilir. Fakat 1887’de evinde yapılan arama sonucunda Ermenice milletperver şarkılardan oluşan bir kitap ve Leon Alişan’ın “Sisvan” eserini bulundurma gerekçesiyle Atamyan yerel yönetim tarafından tutuklanır. Atamyan 15 yıla mahkum edilerek Erzurum/Garin hapishanesine yollanır. 1893’te sultan tarafından affedilir. Erzurum’dan Çemişgezek’e giderken, Bayburt yolunda öldürülür. Atamyan’ın tutuklanmasından sonra okul yönetimi kitaplıktaki bütün şüpheli kitapları ve tiyatro için kullanılan değişik sahne dekorlarını yok eder. Atamyan’da boşalan müdürlüğe Çemişgezekli Arakel Giragosyan (sadece bir yıl), daha sonra Sahag Donabedyan (Çemişgezek’in Kasar mahallesinden) ve Tavit Kürkçüyan (Garmıri köyünden) getirilir. 1889-1890 yıllarında okul mezunlarından Merger Tukhmanyan (Kasar mahallesinden), sonrasında ise Arşag Boranyan (yada Baronyan) müdürlüğe atanırlar. Üstrahip Tatul Turyan’ın (1871-1914) ruhani önderliği döneminde (1898-1902) Vartanyan Okulu’nun üst katındaki iki sınıf ruhani önderlik ofisi olarak kullanılır. 1903-1906 yıllarında okul müdürü Vahan Uzunyan’dır [11].

1886-1908 yılları arasında okulda görev yapan öğretmenler arasında şu isimler bulunuyor: Hovhannes Kasbaryan, Margos Manuelyan, Senekerim İnceyan, Arşag Boranyan, Nigoğos Akkaşyan, Mardiros Papazyan (1884 doğumlu, 1915’te öldürülür), Kerovpe Ezgülyan, Merger Kürkçüyan, Minas Minasyan, Hovhannes Sulduryan, Ardaşes Manuelyan. Bu kişilerin çoğu Vartanyan Okulu’nun mezunları idi [12].

Temmuz 1908 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda II. Meşrutiyet dönemi başlar. Anayasal düzenin tekrar tesis edilmesi ülkedeki Ermenilerde, Dersim’e kadar varan büyük bir çoşku fırtınası yaratır. Çemişgezek’teki Ermeniler tarihi bu olayı büyük gösterilerle karşılarlar. 11 Temmuz akşamı Vartanyan Okulu’nda bir tören yapılır. Okul balkonunun sütünlarına bayraklar ve fenerler asılır. Halk fenerlerle aydınlanmış geniş okuma salonunda toplanmıştır. Eski ve yeni Ermeni öğrenciler, öğretmenler, ileri gelenler, bir kaç Türk görevliler buradadır. Okulun çatısına ve balkonun kenarına benzin topları yerleştirilmiş ve işaret verildiğinde bunlar yakılıyordu, halk ise hep bir ağızdan “Yaşasın Hürriyet” bağırıyordu. Çemişgezek hatırat/huşamadyan kitaplarından birinin yazarı olan Hampartzum Kasbaryan da bir öğrenci olarak bu törene katılanlar arasındadır. Velisi ile törene katılan küçük Hampartzum Mikayel Nalbantyan’ın bestelenmiş “Azadutyun” şiirini (Özgürlük) ve Leon Alışan’ın “Pamp Vorodan”ını ilk kez burada duyar. Okulun müzik öğretmeni Bedros Atamyan’ın 1887’te tutuklanmasından sonra bu şarkıları şehirde alenen söylenmemişti. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra alınan dikkat çekici adımlardan biri de okulda Ermeni Tarihi dersinin okutulması olur. II. Aldülhamid döneminde bu ders muhtemelen öğretilmiyordu. Bunun dışında Fransızca, fizik, nesneler dersi, Ermenice, Ermeni edebiyatı, Klasik Ermenice, matematik, Türk edebiyatı, İngilizce, Osmanlı tarihi, Dünya tarihi, coğrafya, din bilgisi ve müzik de öğretilen derslerdi [13].

1910 mezunları arasında Krikor Dzağigyan, Setrag Harazadyan, Mihran Ğuşigyan, Mardiros İnceyan vardı. 1910’da Arapgir’in Ançırti köyünden Bedros Mazlumyan müdür tayin edilir [14].

Kızların ve erkeklerin aynı sınıfta okumaları da bu yıllara rastlar, fakat birbirlerinden ayrı gruplanmış olurlardı [15].

1912-13 eğitim yılında Vartanyan Okulu (Çemişgezek’teki Üçbeg mahallesindeki Nersesyan Okulu gibi) yeniden yapılanmış “Miatsyal” Derneği’nin himayesine teslim edilir tekrar. Eğin’den Karekin Paşalyan yeni müdür olarak atanır. Fakat bir yıl sonra Mütevvelli Heyeti üyeleri arasında bir tartışma yaşanır ve bu sebepten dolayı Taşnagtsutyun üyeleri heyetten ayrılırlar ve Çemişgezek’teki Akrag mahallesinde bir oda kiralayarak yeni bir okul tesis ederler. Tavit Atamyan’ı (Kığili) müdür atarlar, yardımcısı ise Malatya’dan Manug Hatsakordzyan olur. Böylece Aşağı Mahalle’nin iki okulu olur. Fakat bu durum uzun sürmez ve bir kaç ay sonra bu okul ayrılmış olduğu merkeze bağlanır. 1912-13 öğretim yılından itibaren Vartanyan Okulu isim değiştirip Mesrobyan Okulu adını alır (Ermeni alfabesinin mucidi Mesrob Maşdots’a ithafen). Bu değişikliğin sebebi muhtemelen Ermeni Alfabesinin1500. yıl etkinlikleriydi [16].

1908-1915 tarihleri arasında Vartanyan (Mesrobyan) Okulu’nda görev yapan öğretmenler şunlardır: Arşag Boranyan, Hampartzum Hekimyan, Hampartzum Amirkhanyan (Hazarili), Boğos Zenneyan (Yeretsakraglı), Ğazaros Kuyumcuyan (Yeretsakraglı), Mardiros Papazyan, Hayguhi Minasyan, Tavit Atamyan, Bayan Takuhi (soyadı meçhul), Sırpuhi Mengüşyan, Maryam Çangents (Eğinli), Satenig Kasbaryan, Adom Atamyan (Hazarili), Papaz Rupen Hekimyan (1865 doğumlu, 1915’te öldürülür) [17].

Yetimhane Okulu

1903’te Çemişgezek Vartanyan (daha sonra Mesrobyan) Okulu’nun bitişiğinde yetimlere tahsis edilen yatılı bir okul açılır. Yetimler diğer öğrencilerle beraber derslere katılırlar. Bazıları okuldaki özel bir bölümde, diğerleri de kiralanmış evlerde gecelerler. Yetimhane 1906 tarihine kadar açık kalır [18].

Nersesyan Okulu (Üçbeg Mahallesi)

Üçbeg (yahut Uçpag) Çemişgezek şehrine komşu ve bütünüyle Ermenilerin yaşadığı bir mahalle. Buradaki Ermeni okulu daha önce iyi halli bir ailenin evi olmuş iki katlı bir bina. Aile Çemişgezek’ten ayrıldığında binayı bir okulun kurulması amacına vakf ederler. Okul 1860’larda kurulur. İkinci katta iki oda bulunurdu. Bunlarda büyük olanı erkek, küçüğü ise kız öğrencilere tahsis edilmişti. Üst katın zemini ahşaptı. Alt kat oyun salonu olarak kullanılıyordu. Bu katın batı tarafında iki oda daha bulunurdu: Biri odunluk olarak kullanıyor, diğerinde ise 1912’ye kadar mahallenin çobanları yaşıyordu. Aynı katta, doğu tarafında, tualetler bulunurdu. Oyun alanı hep toprak zeminli kalmıştı [19].

1880’lerde, bölgenin ruhani önderi Üstrahip Bartolomeos Bağcıyan zamanında, bina yenilenir. Üst katın tavanı yükseltilir ve sınıflara mobilyalar yerleştirilir. Üçbeg mahallesinden ABD’ye göç etmiş hemşehrilerin maddi desteği ile Nersesyan Okulu’nda, muhtemelen 1901 tarihinde, kızlara tahsis edilmiş bir bölüm açılır. 1903’te alt kata kemer şeklinde bir kapı yapılır. Üst kata da, kızlar sınıfının giriş kısmını küçültüp öğretmenler odası inşa ederler [20].

1912-13 öğretim yılında Nersesyan Okulu yeniden yapılanan “Miatsyal” Derneği’nin himayesine geçer. Geçmişte Vartanyan Okulu öğretmenlerinden olan Boğos Zenneyan (doğumu 1886, 1915’te öldürülür) ve Ğazaros Kuyumcuyan (1915’te öldürülür) ile Mardiros Papazyan da burada öğretmenliğe başlarlar. Zenneyan Mıkhitarist Rahipleri’nin İstanbul’daki okulundan ve Bursa İpekçilik Okulu’ndan (Harir Darüttalimi) mezundu, Kuyumcuyan ise Garin/Erzurum’daki Sanasaryan Okulu’nu bitirmişti [21].

1908 sonbaharında öğrenci tiyatro kumpanyası kurulur. 1908-09 eğitim yılında kumpanya Bedros Turyan’ın “Sev Hoğer” (Kara Topraklar), bir yıl sonra da Avedis Aharonyan’ın “Artsunki Hovid” (Göz Yaşı Vadisi) oyunlarını sahneler. 1913’te kumpanya kilisede “Vartanants Badrerazmı” (Vartanların Savaşı) oyununu sahneler. Aynı yıl kızlardan oluşan kumpanya Akabi Tatyan’ın önderliğinde Kitabı Mukaddes’ten alınma “Hama yev Yester” (Hama ve Ester) oyununu sahneler. Muhtemelen öğretmenler tarafından yazılmış “Tbrotsen pakhchogh dghan” (Okuldan Kaçan Çocuk) oyunu da sahnelenen eserler arasındadır. Üçbeg mahallesindeki bu Ermeni okulu önemli bir aydınlanma merkezine dönüşmektedir: Kaliteli eğitim kadrosuna sahip okulda pedagojik yeni metotlar uygulanmaktaydı. Yok edilmesinden önce, okul bünyesinde 1914-15 öğretim yılında, yüksek sınıf öğrencilerinin üye oldukları bir izci grubu da kurulur.  Harput bölgesindeki ilk izci grubuydu bu. Kurucusu ise okul müdürü Ğazaros Kuyumcuyan’dı.  Grup Fırat kıyıları ve Dersim ovaları da içinde olmak üzere bir çok doğa yürüyüşü tertipler. Onların özel kıyafetleri vardı. Doğa yürüyüşleri haricinde, beden eğitimi yapıyor, farklı spor dalları uyguluyor ve izcilik kurslarına katılıyorlardı [22].

Nersesyan Okulu’nda öğretmenlik yapan kişiler şunlardı: Markar Celalyan, Mesrob Dzerigyan, Tavit Eksizyan, Merger Tukhmanyan, Sahag Nalbandyan, Hovhannes Aşotyan, Mardiros Pakraduni, Vahan Der Boğosyan, Mardiros Papazyan, Tavit Aramyan, Aleksan Malyemezyan, Boğos Zenneyan,  Ğazaros Kuyumcuyan, Apraham Hekimyan, Merger Melkonyan, Mardiros Pehlivanyan, Sarkis Püzantyan, Yeğya Arsenyan, Margos Der Manuelyan, Manuel Der Manuelyan, Setrag Boyacıyan, Hampartzum Harutyunyan, Ğazar Boyacıyan, Istepan Celalyan, Tateos Tatyan, Ardaşes Der Manuelyan, Hovsep Bardizbanyan (Urfa yakınlarındaki Garmuc şehrinden), Senekerim İnceyan. Kızlar kısmının öğretmeni ise şunlardı: Akabi Tatyan, Lusig Sırabyan, Bayan Takuhi (soyadı meçhul), Maryam Tertzagyan, Anna Bardizbanyan, Ağavni Aşotyan [23].

1891 yılında okulun ilk öğretmeni de olan Senekerim İnceyan tarafından kurulmuştur. Başta İnceyan evinin odalarından biri okula tahsis edilmişti. 1895’te Üçbeg mahallesinde Protestan ibadethanesi açılır ve okul yaklaşık 20 öğrencisiyle buraya taşınır. Öğrencilerin sayısı giderek artar ve kız-erkek yaklaşık 40 öğrenciye ulaşır [24].

Okulun kurucusu Senekerim İnceyan dışında, Pastör Beşgötüryan (Harput’tan), Pastör Garabed Gülyan (Sarıkamış’tan), Pastör Sahag Hovsepyan (Çemişgezek’ten), Hovhannes Aşodyan (Garmıri köyünden), Mesrob Jamgoçyan ve Akabi Tatyan okulda öğretmenlik yapmışlardır [25].

Çemişgezek’teki Türk Okulları

Çemişgezek şehrinde biri dini, diğerleri devlet olmak üzere üç Türk okulu vardı. En büyüğü ve önemlisi çarşının yukarı meydanında bulunan iki katlı okuldu. Burası 1908’ten sonra Rüştiye’ye çevrilir. İkinci okul Mecit Mayle mahallesinde, Hacı Cami’nin avlusundaydı. 3-4 odası vardı ve burada ilkokulun ilk sınıflarına kadar eğitim veriliyordu. Üçüncüsü ise dini bir medrese idi. Kız bölümleri yada ayrı bir kız okulu mevcut değildi [26].

Kaynaklar:

• [1] Hampartsum Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri (Ermenice), Boston, “Baykar” Yay., 1969, s. 129.
• [2] a.g.e., ss. 135, 167.
• [3] a.g.e., s. 130.
• [4] a.g.e., s. 133; Haygazn K. Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi (Ermenice), Beyrut, “Hamazkayin” Yay., Çemişgezek Hemşehrilik Derneği Yayını, 1971, s. 84.
• [5] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 133-134.
• [6] a.g.e., ss. 132, 137.
• [7] İstanbullu ünlü tiyatrocu Bedros Atamyan’la (1849-1891) karıştırılmaması gerekir. A.g.e., ss. 140-141, 619-621.
• [8] a.g.e., s. 140.
• [9] a.g.e., ss. 130, 136-137.
• [10] a.g.e., ss. 142, 633.; Ğazaryan Çemişgezek Tarihi, s. 90.
• [11] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 145-147, 621; Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 89, 496-497; Hovhannes Acemyan, Çemişgezek Raporu ve hakkında ne denmiştir, Çemişgezek Topografyası kitabında (yayımlanmamış, Ermenice), 1954, Boston.
• [12] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 145-147.
• [13] a.g.e., ss. 147-149.
• [14] a.g.e., ss. 148-149.
• [15] a.g.e., s. 149.
• [16] a.g.e., ss. 150-151.
• [17] a.g.e., ss. 149, 151, 636-637։
• [18] Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 153-154.
• [19] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 130.
• [20] a.g.e., s. 130; Ğazaryan Çemişgezek Tarihi, ss. 269-270; Hovhannes Acemyan, Üçbeg Mahallesi, Çemişgezek Topografyası kitabında (yayımlanmamış), 1954, Boston, s. 7.
• [21] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 150, 154.
• [22] a.g.e., ss. 153-154. Vazken A. Antreasyan, Hazari Tarihi (Ermenice), I. Cilt, Beyrut, “G. Donigyan” yay., 1985, ss. 117, 172-176.
• [23] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, s. 154; Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, s. 446.
• [24] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 131, 155.
• [25] a.g.e., ss. 147, 155.
• [26] Kasbaryan, Çemişgezek ve Köyleri, ss. 155-156, Ğazaryan, Çemişgezek Tarihi, ss. 414-415.

(Çeviren: Sevan Değirmenciyan)

(Kaynak: Houshamadyan.org)

http://www.dersimhayder.com/?p=243