Türk-Ermeni savaşı
Kemalist Türkiye, 23 Eylül 1920 tarihinde, savaş ilan etmeden Ermenistan Cumhuriyeti’ne saldırır. Yaklaşık iki ay sürecek olan Ermeni-Türk savaşı başlar. 28 Eylülde, belirleyici askeri faaliyetler gerçekleştirilir. Bu savaş başlangıcından itibaren Ermeni tarafı için talihsiz bir gidişat alır. Saldırganlar Sarıkamış’ı ve Merdenek’i işgal eder. Türk ordusu Ermenilere göre sayıca üstünlüğe sahipti.
Hükümet, ülkeyi savaş durumuna getirmek için bir dizi olağanüstü önlem alıp, dışarıdan yardım alabilmek için diplomatik adımlar atar. Lakin müttefik ülkelerden İngiltere, Fransa, İtalya ile ABD de Ermeni halkının kader anında ilgisiz kalarak, onu yapayalnız bırakır. Sovyet Rusya hükümeti ise, müdahale etmeme siyaseti güder. Kızıl Ordu, Ermenistan’a girip, ülkeyi Sovyetleştirmek için uygun bir an bekleyerek, Ermenistan-Azerbaycan sınırı boyunca yerleşir.
Kars, 30 Ekim 1920 tarihinde ciddi bir direniş göstermeden düşer. Çok sayıda esir ve cephane düşmanın eline geçer. Kars’ın düşmesi savaşın sonunu belirler. Birkaç gün sonra, Kasım başlarında, Aleksandrapol (Gümrü-çev. notu) da teslim olur. Tam bir hezimetten kaçınabilmek ve az-çok şerefli bir barış imzalamak amacıyla taraflar arasında 18 Kasımda nihai ateşkes sağlanır ve askeri faaliyetlere son verilir.
Ermeni askerlerinin bazı yerlerde kahramanlık sergilemiş olmalarına rağmen, Ermeni ordusu genelde ciddi bir direniş gösteremez.
Ermenistan’ın yenilgisinin temel sebebi, Türk ordusunun sayı üstünlüğünden ziyade, Ermeni ordusunun gerekli mücadele azmi ve organizasyonu ortaya koyamamış olmasıdır.
Aleksandrapol Antlaşması
Ermenistan’ın askeri yenilgisi, siyasi krize yol açar. H. Ohancanyan’ın büro-hükümeti, 23 Kasım 1920 tarihinde istifa eder ve Eserlerin katılımıyla oluşturulan S. Vratsyan’ın (1882-1969) koalisyon hükümeti, Türklerle hemen barış görüşmelerine oturur.
Barış görüşmeleri, 25 Kasımda Aleksandrapol’da başlar. Ermeni heyetinin başında A. Khatisyan vardır. Türk heyetinin başında bulunan ordu komutanı Kâzım Karabekir paşa, barış şartlarını Ermeni heyetine dikte eder ve 30 Kasımda Ermenistan’a muhtıra verir.
Ermeni halkının başında asılı duran ölümcül Türk tehlikesini göz önünde bulunduran Ermenistan hükümeti, Türklerin zalim ültimatom şartlarını 1 Aralıkta kabul eder ve A. Khatisyan, Aleksandrapol Barış Antlaşması’nı 1920 Aralığının 2’sini 3’e bağlayan gece imzalar. Lakin 2 Aralıkta Ermenistan Cumhuriyeti hükümeti istifa etmiş olduğundan dolayı, Ermeni heyetinin imzasının hukuki geçerliliği kalmaz. Her halükârda, Ermenistan’a ağır bir antlaşma dayatılmış olması bir olgu olarak kalır.
Öncelikle, Türkiye’nin zorlamasıyla Ermenistan Sevr Antlaşması’ndan feragat eder. Kars ile hiçbir zaman Türkiye bünyesinden bulunmamış olan Surmalu bölgesi de bu antlaşmayla Türkiye’ye geçer. Nahicevan bölgesi ise Türkiye’nin himayesine verilir ve kısa süre sonra (Moskova Antlaşması ile) Azerbaycan’a teslim edilir. Akhuryan ile Araks nehirleri, Ermenistan-Türkiye sınırını oluşturur. Bu antlaşmaya istinaden Ermenistan’ın son derece kısıtlı sayıda askeri güç bulundurmaya hakkı vardır.
Yerevan’daki Ermeni-Rus görüşmeleri ve 2 Aralık 1920 antlaşması
1920 Temmuzunda Moskova’da kesilen Ermeni-Rus görüşmeleri ancak, Türk-Ermeni savaşının başladığı ve Ermeni halkının başının üzerinde ölümcül tehlikenin asılı olduğu Ekim ortalarında Yerevan’da tekrar ele alınır. Görüşmeleri Rus tarafından Rusya’nın Ermenistan büyükelçisi Boris Legran sürdürür. Legran’ın diplomatik misyonunun amacı, Türkiye ve Ermenistan arasında aracı rolü oynamak ve Ermenistan’ın Sovyetleşmesi için olumlu şartlar oluşturmaktır.
Görüşmeler neticesinde, 28 Ekimde Ermenistan-Rusya ön barış antlaşması imzalanır. Sovyet Rusya, bu antlaşmaya istinaden Türk ordularını, 1914 yılının savaş öncesindeki Rus-Türk sınırına kadar geri çekmeye zorlayacak ve Ermenistan Cumhuriyeti’nin, Nakhicevan ve Zangezur’a yönelik tartışılmaz haklarını tanıyacak, diğer taraftan da Ermenistan Sevr Antlaşması’ndan vazgeçip, Türkiye’ye asker, silah ve cephane nakletmek amacıyla Sovyet Kızıl Ordusu’na transit geçiş hakkı sağlayacaktır. Lakin bu antlaşma taslağı, Sovyet yönetiminin onayını elde edemez.
Sovyet Rusya hükümeti, zaman kazanmak, Ermenistan’ın Türkiye’den tam bir askeri yenilgi elde etmesini beklemek ve uygun anda barışçıl yoldan ülkeyi Sovyetleştirme amacındadır.
Kasım sonunda, Ermenistan yenilmişken, ülkenin Sovyetleşmesi gündeme gelir. Sovyet hükümeti, Legran aracılığıyla, Ermenistan’ın Sovyetleşmesini talep eder. 11. Kızıl Ordu birliklerine, Ermenistan’a girip, ülkeyi Sovyetleştirme emri çoktan verilmiştir.
29 Kasım 1920 tarihinde Azerbaycan’da kurulan Ermenistan Askeri Devrim Komitesi, Sargis Kasyan (1876-1937) liderliğinde ve Kızıl Ordu birlikleri eşliğinde Ğazakh üzerinden Ermenistan’a, Kervansaray’a (İcevan) girer ve Ermenistan’ın Sovyetleşmiş olduğunu açıklar. Ermeni ordusu, Rus birliklerine karşı koymaz ve Sovyet egemenliği, Ermeni halkının sessiz onayıyla kabul edilir.
Ülkenin üst yönetimi, oluşan askeri-siyasi kriz şartlarında 1 Aralık 1920 tarihinde “kızılların”, Ermenistan’ın Sovyetleşme önerisini kabul etmeye karar verir. Ertesi günü, 2 Aralıkta, Aleksandrapol Antlaşması’nın imzalanmasından birkaç saat önce, Ermenistan temsilcisi Dro ile Rusya yetkilisi Legran arasında Yerevan’da, Ermenistan’ın Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti olarak ilan edildiği antlaşma imzalanır. Barışçıl yönetim değişikliği gerçekleştirilir. S. Vratsyan hükümeti gönüllü olarak siyaset alanından çekilir ve tüm egemenlik Ermenistan devrim komitesinin eline geçer.
Böylece, Ermenistan Cumhuriyeti yıkılır ve Ermenistan, barışçıl bir şekilde Sovyetleşir. Hâsıl olan şartlar dâhilinde, Ermenistan’ın başka alternatifi yoktur. Sovyet Ermenistan, birinci Ermenistan Cumhuriyeti’nin hukuki halefi olur.
http://www.findarmenia.com/arm/history/27/586
Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply