103. Yönetim mekanizmalarının şekillenmesi

Yönetim mekanizmalarının oluşturulması (yargı, yasama, yürütme)

Ermenistan’ın bağımsızlığının ilanı ile Batum Barış Antlaşması’nın imzalanmasının sonrasına kadar Tiflis’te kurulmuş olan ilk hükümet, 1918 Temmuzunun ikinci yarısına kadar Ermeni Milli Meclisi’nin üyeleriyle birlikte başkent Yerevan’a nakledilir ve hemen çalışmaya başlar. Hovhannes Kaçaznuni (1868-1937), hükümet başkanı (başbakan) seçilir.

Yeni kurulan hükümet Tiflis’ten Yerevan’a nakledilmeden önce, yerinde devlet mekanizmalarının kurulması ve dirlik düzenin sağlanması açısından önemli çalışmalar gerçekleştirilir. Bu çalışmalar, Yerevan Milli Meclisi fiili yöneticisi, Birinci Ermenistan Cumhuriyeti’nin gerçek kurucusu olarak kabul edebileceğimiz, Ermeni kuruluş hareketinin tanınmış liderlerinden Aram Manukyan (Sargis Hovhannisyan, 1879-1919) tarafından gerçekleştirilir.

Hükümetin oluşturulmasından sonra, kanun koyucu kurum olan parlamentonun oluşturulması konusu ortaya konulur. Cumhuriyetin var olduğu 2,5 yıl içinde iki dönem parlamento seçilir. Çok parti prensibiyle çalışan ve 46 milletvekiline sahip olan birinci dönem parlamento, Ermenistan Meclisi olarak adlandırılır. Kurulan ikinci dönem parlamento ise Haziran 1919’da yapılan seçimler sonucunda şekillenir. Bu parlamento, büyük bir çoğunluğunun Daşnaktsutyun Partisi üyesi 80 milletvekilinden oluşmaktaydı. Birinci dönem parlamento başkanı olarak tarım uzmanı Avetik Sahakyan, ikincisinde ise, yazar Avetis Aharonyan (1866-1948) seçilir.

Ermenistan Cumhuriyeti, devlet yönetimi açısından, en yüksek yürütme organının hükümetin olduğu, parlamenter demokratik bir cumhuriyet olarak kabul edilir. Hükümet başkanı (başbakan) ise, devletin bir numaralı görevlisi olarak kabul edilmekle birlikte, parlamento tarafından seçilip, tekrar parlamentoya tabi olur.

Yargı egemenliğinin şekillenmesi de devlet egemenliğinin pekişmesinde önemli bir rol oynamaktaydı. Başlangıçta, Rus imparatorluğu kanunları, bazı değişikliklerle, geçici olarak korunur. Daha sonra ise, Ermeni milli ruhuna uygun kanunlar giderek kök salmaya başlar. Yargı-adalet sisteminde üç basamaklı (bölgesel, adalet sarayı ve senato) adli makamları oluşturulur. 1919’da yeminli jüri mahkemelerinin kurulması, ülkenin yargı sisteminin demokratikleştirilmesinin bir dışavurumudur.

Yerel yönetimlerin taşra ve şehir ve toplum organları, yönetim sisteminde kendine özgün bir yere sahipti. Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda, Ermenistan Cumhuriyeti’nin alanı genişlemeye başladığında, bölgelerin sayısı onu geçer. Önemli şehirlerin sayısı da onun üzerindedir. Daha sonra Mayıs 1920’de ise, ülke idari açıdan dört eyalete bölünür. Bunlar Ararat, Şirak, Vanand ve Sünik eyaletleridir. O tarihlerde Ermenistan Cumhuriyeti’nin kapladığı alan yaklaşık 70 bin km²’ye, nüfusu ise 2 milyona ulaşmaktaydı. Zemstva (yerel yönetim) kurumlarıyla ilgili kanun hükümetin girişimiyle hazırlanıp, yürürlüğe sokulur. Şehirlerin yerel yönetimleri vs. yeniden oluşturulur.

Milli bir ordunun oluşturulması

Ermeni devletinin bağımsızlığının pekiştirilmesi konusundaki en önemli argümanlarından biri de milli bir ordunun oluşturulmasıdır. Sadece disiplinli ve etkili bir orduya sahip olan milletin güvenli ve devletin dirayetli olduğunu tarih göstermektedir.

Ermenistan, Türkiye’nin talebiyle, Batum Antlaşması’na istinaden sadece bir tümene sahip olabilirdi. Bu yüzden de Ermeni kolordusu, 1918’de bir piyade tümenine dönüştürülerek komutanlığına General Movses Silikyan (1862-1937) getirilir. Tümende görev yapan askerlerin toplam sayısı 16 bindi. Savaş bakanlığına General Hovhannes Hakhverdyan (1873-1937), Ermeni ordusunun genel komutanlığına da General Tovmas Nazarbekyan (1855-1931) getirilir.

Ermenistan Cumhuriyeti bölgesinde bulunan gönüllü fedai birlikleri, özellikle de şanlı fedai şefi Andranik’in başında bulunduğu birlik dağıtılır. Hükümetle bazı anlaşmazlıklar içinde bulunan Andranik, 1919 baharında kılıcı ve silahlarını katolikosa (Ermeni Kilisesi dini önderi-çev. notu) teslim ederek, nihai olarak Ermenistan’ı terk eder. Milli kahraman Andranik, yurt dışında ülkesi için çalışmalarını sürdürdükten sonra, 1927 yılında ABD’nin Frezno şehrinde hayata gözlerini yumar ve Paris’teki Per Laşes mezarlığına gömülür. Minnettar Ermeni halkı, Andranik’in vasiyetini yerine getirir ve cenazesi 2000 yılında Ermenistan’a nakledilip, Ermenistan ve Artsakh (Dağlık Karabağ-çev. notu) kahramanlık mücadelesinin diğer şehit kahramanlarının yattığı, Yerevan’daki Yeraplur şehitliğinde törenle toprağa verilir.

Türk ordusunun Transkafkasya’dan uzaklaştığı ve Ermeni-Gürcü savaşının da son bulduğu 1919 Ocağında ordu kısmen dağıtılır. Buna karşılık, 20-25 yaşlarındaki askerliğe elverişli vatandaşlar askere çağrılır. Ermenistan Cumhuriyeti’nin askeri gücü, hem asker, hem silah, hem de maddi açıdan gelişir. 1920 Ocağında ülkenin asker sayısı 25 bine, sonbaharda, Türk-Ermeni savaşı döneminde, aralarında 33 general ve 2.000 subayın olduğu, yaklaşık 40 bin sayısına ulaşır.

Disiplinin tesis edilmesi, mücadele ruhunun yükseltilmesi, anadilin kökleşmesi vs. de ordunun en önemli sorunlarından biriydi ve bu açıdan da önemli işler gerçekleştirildi. Lakin sürenin kısalığı ve uygun olmayan şartlar, milli Ermeni ordusunun istikrar kazanması konusunun nihayetlenmesine imkân vermedi.

Diplomatik bağların tesis edilmesi

Yeni oluşan her bir devletin öncelikli sorunlarından biri, farklı devletlerle diplomatik ilişki kurmak ve uluslararası alanda tanınmaktır. Türkiye, Ermenistan Cumhuriyeti’ni ilk tanıyan ülke olmakla birlikte, taraflar arasında doğrudan diplomatik ilişki kurulmaz. Ermenistan, yakın komşuları olan Gürcistan, İran ve Azerbaycan haricinde, dörtlü ittifak ve Antant’a bağlı bazı ülkelerle de diplomatik ilişkiler kurup, temsilcilikler açar. Ermenistan, bir-iki yıl içinde yaklaşık 40 devletle diplomatik ilişki kurar. Tiflis, Tahran, Konstantinopel (İstanbul-çev. notu), Paris, Londra, Roma, Washington, Tokyo, Atina, Kiev, Krasnodar vs. şehirlerinde diplomatik temsilciler (elçilikler) açılır.

Antant devletlerinin üst organı 1920 Ocağında Ermenistan Cumhuriyeti’ni fiili olarak (de facto) tanır. Ermenistan, dönemin en prestijli uluslararası teşkilatı olan Milletler Ligası’na üye olmaya hazırlanır. Lakin 1920 yılı sonunda Ermenistan’ın bağımsızlığını kaybetmesi ve Sovyetleşmesi sonucunda bu konu kapanır.

Ermenistan hükümeti, diplomatik ilişki kurmak vasıtasıyla, Ermenistan’ın uluslararası tanınması, yabancı devletlerle ekonomik ilişkilerin oluşturulması, insani yardım vs. elde etmeye çalışır.

Ermenistan Cumhuriyeti’nin sembolleri

Bağımsız bir devleti milli-resmi semboller olmadan tasavvur etmek imkânsızdır. Kırmızı, mavi ve turuncu renkli üçlü renkler devletin bayrağı olarak kabul edilir. Kırmızı renk, Ermeni halkının kurtuluş mücadelesi esnasında dökmüş olduğu kanı, mavi renk, Ermenistan’ın engin gökyüzünü, turuncu renk ise, emeği simgeler. Devletin marşı olarak büyük hürriyet şairi M. Nalbantyan’ın sözlerinin yer aldığı “Vatanımız” milli şarkısı seçilir. Mimar Aleksandr Tamanyan ve ressam Hakob Kocoyan’ın hazırladığı arma, devlet arması olarak kabul edilir. Armada resmedilen aslan ve kartal, kavramsal açıdan Batı ve Doğu Ermenistan fikrini ortaya koyar. Bu, Ermeni halkının, Ermenistanların birleştirilmesi fikrini hayal ettiğini göstermektedir. Günümüz Ermenistan’ın, o dönemin tüm üç sembolleri olan bayrak, marş ve armasını miras almış olduğu enteresandır.

Yeniyıl, Kutlu doğum, Vardanants, Tıyarnıntaraç, Paskalya, 1 Mayıs vs. gibi Ermenistan Cumhuriyeti’nin resmi, milli ve dini bayramları özel kanunlarla kabul edilir. Devlet-kilise ilişkileri düzenlenir. Tüm dinlere tam özgürlük veren (vicdan) hürriyet ve eşitlik ilan edilir. Ermeni devletçiliğinin en önemli değerlerinden biri de kuşkusuz ki Ermenicenin devlet dili olarak ilan edilmesi ve fiiliyata geçirilmesiydi. Çarlık döneminden kalan eski devlet okulları devletleştirilip, Ermenileştirilir.

Devlet nişanları hazırlanır. Londra’da basılıp, dolaşıma sokulan milli para, bağımsız Ermenistan’ın istikrar kazanması konusunda önemli bir yer tutmaktaydı.

Bağımsız Ermeni devletinin yeniden tesis edilmesinin tarihi önemi

Böylece, yüzyıllar sonra, Ermeni halkının kahramanca mücadelesi sonucunda, olağan bir tarihi gereklilik olarak, 28 Mayıs 1918 tarihinde, birinci Ermenistan Cumhuriyeti doğar.

Ermenistan’ın bağımsızlığının ilanı, Ermeni halkının binlerce yıllık tarihinde yeni bir dönem açar.

Bağımsız devletin yeniden tesisi, milli doğuş ve gelişim açısından şartlar oluşturur.

Ermenistan, kısa sürede, devlet kurumları, ekonomik-siyasi sistemiyle, milli ordusu, diplomatik ilişkileri, devlet sembolleri vs. sahibi olan düzenli bir devlete dönüşür.

Ermenistan Cumhuriyeti, devlet kuruluşu ve yönetim açısından, parlamentonun baskın olduğu bir demokratik devlet, dünyaya dağılmış olan Ermenilerin toplumsal-siyasi ve ruhani-kültürel hayatın birleştirici merkezi olur.

http://www.findarmenia.com/arm/history/27/559

Çeviren: DiranLokmagözyan