Ermenistan’ın kurtuluşunu Rusya’nın desteğiyle ilişkilendirme konusunda XVIII. yüzyıldaki aktif ilgi döneminde, Rusya’daki Ermeni cemaatlerinin büyük bir kısmı şekillenir. Güney sınırlarını genişletmek ve Transkafkasya’daki mevzilerini pekiştirmek isteyen Rusya, Transkafkasya halklarının hürriyet çabalarına hamilik yapar. Yabancıların, özellikle de Ermenilerin Rusya’nın güneyine yerleşmeleri konusunda geniş imkânlar sunar.
Çok sayıda Ermeni, devletin bu siyasetinden faydalanıp, Rus İmparatorluğu’nun sınır bölgelerine yerleşerek, kendi cemaatlerini kurar.
Devletten bazı ayrıcalıklar elde eden Ermeni cemaatleri, büyür ve varsıllaşır.
Kırım Ermeni cemaati
Bu bölgede özellikle Teodosiya, Eski Kırım (Surkhat), Yevpatorya, Ğarasubazar vd. cemaatleri ünlüydü .
Ermeniler, dini hürriyet ve kendi mahkemelerine (Ratuşa) sahip olma hakları elde etmişti.
Ermenilerin özerkliklerini sembolize eden ratuşada, işlemler milli gelenekler üzerinden ve Ermenice olarak gerçekleştirilmekteydi.
Kırım Ermenileri genelde ticaret, zanaatlar ve tarımla uğraşmaktaydı. Ermeni tüccarlar, Rus ve Batı pazarlarıyla ilişki içindeydi.
Ermeniler, faaliyetleriyle yarımadanın ticari ve ekonomik hayatının gelişmesine katkı sunmaktaydı.
Büyük tüccarların birçoğu, geniş arazilere sahipti. Bunlardan Nalbantovlar, Seferovlar, Spendiarovlar, Ayvazovskiler ve daha başka sülaleleri saymak mümkündür.
Ermeniler bağcılık ve tütüncülük başta olmak üzere çeşitli tarım kollarıyla uğraşmaktaydı. Ermeni Kilisesi de geniş arazilere sahipti.
Surb Khaç (Aziz Haç-çev. notu) manastırı, 4.000 desyadinin (eski Rus ölçü birimi, 1 desyadin = 1,09 hektar-çev. notu) üzerinde toprağa sahipti.
Kırım Ermenileri canlı bir kültürel yaşama sahipti. 1815 yılında Ğarasubazar’da, daha sonra da Eski Kırım, Teodosiya ve Yevpatorya’da okullar açılır. 1858 yılında Khalibyan Lisesi kurulur. XX. yüzyıl sonunda, Kırım’da, 250 öğrencili 9 Ermeni ilkokulu mevcuttu. XIX. yüzyılın 60-70’li yıllarında “Masyats ağavni” ve “Dastiarak” dergileri yayınlanır.
Kırım Ermenileri, deniz ressamı H. Ayvazovski, besteci A. Spendiaryan vd. gibi ünlü kültür emekçileri vermişlerdir.
Astrakhan Ermeni cemaati
Buradaki Ermeni kolonisi, XVII. yüzyılın ilk yarısında şekillenir.
Ermenilerin ticari faaliyetleri, XVIII. yüzyılda büyük çapta genişler.
İpek ithalatı, hammadde gereksinmesini temin etme konusundaki temel imkândı.
Bu sanayi kolunda başlıca rolü Ermeniler oynamaktaydı. XVIII. yüzyıl sonunda, İran’dan Astrakhan üzerinden ithal edilen ipek ticaretinin %70-80’i Ermenilerin elinde bulunmaktaydı.
Bu dönemde de Ermeni mahkemesi veya diğer adıyla Rathaus kurulur. Bu kurum, Ermenilerin iç özerlik kuruluşuydu. Davalar, milli hukuk normlarına göre gerçekleştirilmekteydi.
Ermeni mahkemesine bir kanun kitabı gerekliydi. Yerel Ermeni aydınlar tarafından 1765 yılında “Astrakhan Ermenileri kanun kitabı” oluşturulur.
Bu kanun kitabı, Mıkhitar Goş’un (XIII.yy.) kanun kitabı ve Ermeni adetleri hukuku temelinde, Rus kanunları hesaba katılarak düzenlenmişti.
Bu kanun kitabı, Astrakhan’da olduğu gibi, Ğızlar, Mozdok ve Nor Nakhicevan’ın Ermeni cemaatlerinde de kullanılmaktaydı.
1840 yılında Ermeni mahkemelerin faaliyetlerine son verilir, 1870 reformları zamanında ise, cemaatin özerkliği tamamen kaldırılır.
Lakin bundan sonra, Ermeni cemaatinin özerk varlığını sağlayan milli hayırseverlik dernekleri kurulur.
Astrakhan Ermeni cemaati, kendine özgü kültür yaşamına sahipti.
Tüccar Nikoğayos Ağababyan tarafından 1810 yılında açılan ve kendi adını taşıyan okul, yüz yıldan uzun bir süre faaliyet gösterir. Rusya’da yayınlanan ilk Ermenice süreli yayın olan “Arevelyan dsanutsmunk” haftalık gazetesi burada basılır.
XX. yüzyıl başlarında birkaç gazete yayınlanmaktaydı.
Moskova ve Peterburg’daki Ermeni cemaatleri
Moskova, XIV. yüzyıldan beri Ermenilere yabancı değildi, lakin Ermeni cemaatinin Rusya’nın başkentinde şekillenmesi XVII. yüzyılın ikinci yarısına tekabül eder.
Nor Cuğa ticaret birliği tarafından 1667 yılında Moskova’yla imzalanan anlaşma buna büyük ölçüde katkı sağlar.
Bu anlaşmayla, Volga üzerinden Arkhangelsk’e kadar ve oradan da yabancı ülkelerle ticaret yapma imkânı doğar.
Moskova Ermeni tüccarlar, zanaatkârlar, diplomatlar ve sanatçılar için bir nirengi taşı olur.
Rus resim sanatında önemli bir rol oynayacak olan Ressam Bogdan Saltanov, o yıllarda Moskova’ya yerleşir.
Günümüzde Kremlin’in askeri sarayını süsleyen ünlü “Elmas taht” Cuğalı tüccar Khoca Zakar tarafından çar Aleksey’e hediye edilir.
Daha sonraki yüzyıllarda da Ermeniler Moskova’ya yerleşmeye devam eder. Çok sayıda Ermeni ailesi gibi, Lazaryan sülalesi de Moskova’ya yerleşir ve önce Moskova’da, ardından da Peterburg’da geniş çaplı ticari faaliyetler yürütür.
Lazaryanlar, yüksek mevkilerini kullanarak, bir asırdan uzun bir süre, Rusya’daki Ermenilerin ekonomik ve kültürel faaliyetlerine büyük ölçüde katkı sağlamışlardır.
Peterburg’un kuruluşundan (1703) birkaç yıl sonra Ermeniler buraya yerleşmeye başlar.
Ermeni tüccarlar, Rusya’nın yeni başkentine gelir. İsakhanov kardeşler de buraya yerleşenlerdendir ve İran’la ticaret yapmak için yeni bir şirket kurarlar.
Ermeniler (Manuilov, Şirvanov, Akhverdov) tarafından ipek işleme fabrikaları kurulur.
Genişleyen cemaat, XVIII. yüzyıl sonlarında iki Ermeni kilisesi inşa eder.
G. Khaldaryan, Londra’dan naklettiği matbaasını 1781’de buraya kurar. Yoğun bir faaliyet sürdüren matbaa, daha sonra Nor Nakhicevan’a, daha sonra da Astrakhan’a nakledilir.
Bu cemaatlerin özerkliği kilise meclisi tarafından yürütülmekteydi.
Kuzey Kafkasya’daki Ermeni cemaatleri
Kendilerine verilen imtiyazlardan faydalanan bir grup Ermeni, 1735 yılında, yeni kurulan Ğızlar Kalesi’ne, bir diğer grup ise 1763 yılında, yeni kurulan Mozdok Kalesi’ne yerleşir.
XVIII. yüzyıl sonları ve XIX. yüzyıl başlarında Yekaterinodar (Krasnodar), Maykop, Stavropol ve daha başka şehirlerde Ermeni cemaatleri şekillenir.
Çerkez bölgesi Ermenileri, 1839 yılında Armavir’deki Ermeni cemaatini kurar.
Bu Ermeni cemaatleri, başta Ğızlar ve Mozdok olmak üzere, geniş imtiyazlar elde eder.
Milli geleneklere göre yargılama ve serbest bir şekilde ticaretle uğraşma izni verilir.
Ğızlar ve Mozdok’ta, cemaatin yargı ve idari-ekonomik işleriyle ilgilenen, kendilerine ait Rathaus’ları vardı.
Bu kurum, Ermenilerin özerkliğini kanıtlayan bir kuruluştu.
Yerleşimciler pirinç, pamuk, susam, üzüm ve farklı kültürler yetiştirmeye başlar.
Geniş oranda bağcılıkla uğraşırlar.
Ğızlar ve Mozdok Ermenileri, ipek elde etmek amacıyla büyük çapta dut bahçeleri kurar.
Sanayi kollarından özellikle büyük çaplara ulaşan şarap ve votka üretimi gelişmişti.
Ermenilere ait şirketler 1823 yılında 96 bin fıçı votka üretir.
Kuzey Kafkasya’daki Ermeniler, bölgedeki iç ve dış ticarete aktif bir şekilde katılmaktaydı.
Bu kolonilerdeki Ermeniler, coğrafi uygun konumlarından dolayı, anavatanla sıkı bağlarla bağlıydı.
Sürekli ilişkiler, Ermeni cemaatlerinde milli dil ve adetlerin korunmasını sağlamaktaydı.
Bölgedeki Ermeni cemaatlerindeki kültürel etkinlikler büyük oranda okul-eğitim ve tiyatro-müzik alanında kendisini göstermekteydi.
Kuzey Kafkasya’daki Ermenilerle meskûn bölgelerdeki okulların sayısı 1912 yılında 34’e ulaşmıştı.
Bu okullarda 2.300 öğrenci okumaktaydı.
Bu koloniler, kendilerine ait tiyatro ve müzik gruplarına sahipti.
Nor Nakhicevan (Doni Rostov)
Bu ünlü koloni 1779 yılında, 12.600 Ermeni’nin Kırım’dan buraya göçmesiyle kurulur.
Bu göç, ülkenin güneyindeki steplerin yerleşime açılması ve ekonomik yaşamı canlandırmak amacıyla Rus hükümeti tarafından tertiplenmiştir.
Göç ettirilen Ermeniler, Don’un steplerine yerleşip, A. Dimitri (daha sonra Doni Rostov şehri) kalesi yakınlarında Nor Nakhiçevan şehri ile 5 Ermeni köyü kurar.
Kırım Ermenileri, çariçe II. Yekaterina’nın özel fermanıyla (14 Kasım 1779) önemli imtiyazlar elde eder.
Ermeniler, cemaatin hukuki, polisiye ve yönetim işleriyle ilgili “magistrat” kurar.
Bu kurum, diğer cemaatlerdeki Rathaus’un rolünü oynamaktaydı.
Bölgenin olumlu şartlarından ve devletin sağladığı imkânlardan faydalanan Kırım Ermenileri, birçok ekonomi kolunu geliştirir.
Tahıl ve özellikle de buğday üretimi, tarım ekonomisinde başattı.
Başarılı bir şekilde bağcılık ve bostancılıkla uğraşan Ermeniler, bölgeye ipekböcekçiliğini ilk getirenler olmuştur.
Yaygın olan hayvancılıkla, hem köylerde, hem de şehirlerde uğraşmaktaydılar.
Nor Nakhicevan, kısa sürede Rusya’nın mamur ve ünlü şehirlerinden birine dönüşür.
Zanaatlar ve sanayi faaliyetleri de Nor Nakhicevan’da önemli başarılar elde eder.
Zanaatkârlar burada da, Transkafkasya’daki Ermeniler gibi, zanaat birliklerine sahipti.
Sanayi kollarından en tanınmışları yağ eritme, yün yıkama, tütün, tuğla gibi işletmelerdi.
Don Ermenileri, büyük çaptaki ticaret faaliyetleriyle ünlüydü.
Nor Nakhicevan cemaati, kültürel ananeleri koruma ve geliştirme açısından önemli bir rol oynamıştır.
Çok sayıda kilise okulu, kız okulu, 1880’li yıllarda kurulan dini okul ve sanat okullarının yanında, bir lise de faaliyet göstermekteydi.
Çok sayıda gazete yayınlanmakta, tiyatro sanatı geniş yayılım göstermekteydi.
Vatandaşları M. Nalbantyan ve R. Patkanyan’ın rolü, Don Ermenilerinin kültürel hayatında çok önemlidir.
Grigoriopol
Bu Ermeni cemaatinin kuruluşu, Rus-Osmanlı savaşı (1787-1791) ile ilintilidir.
Savaşın sonunda, Moldova ve Besarabya’dan göç eden 4.000 Ermeni’ye, Dnester Nehri havzasında yer verilir. Bu insanlar Grigoriopol şehri ile iki Ermeni köyü kurar.
Çariçe II. Yekaterina’nın fermanıyla, 1794 yılında yerleşimcilere imtiyazlar verilir. Ermeni cemaati, “magistrat” tarafından gerçekleştirilen özerklik elde eder.
Grigoriopol, kısa sürede bir ticaret merkezi olarak ünlenir. Büyük tüccarlar, 95 kişiden oluşan bir birlik kurar. Bu birlik büyük oranda doğu ticaretiyle uğraşmaktaydı.
http://www.findarmenia.com/arm/history/25/519
Leave a Reply