Sanayi ve ticaret
Reform sonrası dönemi Rusya’sında burjuva ilişkileri gelişmeye başlar. Kapitalizm, Transkafkasya da dâhil olmak üzere uç bölgeleri içine alarak hem derinlemesine, hem de genişlemesine gelişmeye başlar. Rusya ve Transkafkasya arasındaki ekonomik ilişkiler giderek daha fazla gelişir. Bu durum özellikle yüzyılın son on yıllarında, el işinin makineleşmesi, şehirlerarası yolların düzenlenmesi ve de bilhassa demiryollarının inşasıyla kendini gösterir.
Demiryolları her yerde, ülke ekonomisinde devrim yaratmaktaydı. 1883 yılında Bakü-Tiflis-Batum, 1899 yılında ise Tiflis-Aleksandrapol (günümüzde Gümrü-çev. notu) –Kars demiryolu faaliyete geçer. Demiryolları, Rusya ile aralarında Ermenistan’ın da bulunduğu Transkafkasya arasındaki mal nakliyatına ivme kazandırıp, ticaretin gelişmesini sağlar.
Rusya’dan sanayi malları ithal edilip, Transkafkasya ve Ermenistan’dan tarım ürünleri ihraç edilir. Yerevan ve Aleksandrapol şehirlerinin yüzyılın son on yıllarındaki mal devinimi, 1860’lı yıllara nazaran üç mislinden fazla artar. Tahıl ürünleri ticareti de gelişir. Yerevan Eyaleti’nden yılda ortalama 2 milyon put (eski Rus ölçü birimi, 1 put = 16,380 kg- çev. notu) tahıl Avrupa’ya ihraç edilir. Özellikle pamuk, şarap, konyak, ipek, tütün, yün, kuruyemiş ticareti ve ihracatı hızla gelişir.
Ermenistan’ın esas ihracatını bakır ve tuz olmak üzere yer altı zenginlikleri oluşturur. Bakır üretim merkezleri Alaverdi ve Zangezur’dur. Bu sanayi dalı önemli derecede gelişim gösterir. Zangezur’da 1870 yılında 13 bin put bakır elde edilirken, bu rakam 1900 yılında 71 bine ulaşır. Böylece, bakır üretimi otuz yılda beş misli artmış olur. Ermenistan, Birinci Dünya Savaşı öncesinde, tüm Rusya sahasında üretilen bakırın %17’sini vermekteydi. Tuz üretimi de gelişir. Ermenistan’da, öncelikli olarak da Ararat Ovası’nda, büyük çoğunluğunu yabancı kapitalistlerin oluşturduğu yatırımcılar tarafından pamuk işleme kuruluşları açılır ve Şuşi ile Nakhicevan’da (Nahcivan-çev. notu) ipek üretimine hız verilir. Pamuk ve ipek hammaddesi hemen tamamen Rusya’nın sanayi merkezlerine ihraç edilir. Şarap, konyak, deri işleme ve daha farklı sanayi kuruluşları oluşturulur. Konyak fabrikası ilk olarak 1887 yılında Tairov tarafından faaliyete geçirilir. Rus kapitalist Şustov daha sonra bu fabrikayı satın alır, üretimi geliştirir ve Ermenistan’ın konyak ve alkol üretimini monopolüne alır. Ermeni konyağı Avrupa ve Rusya’ya ihraç edilir. Ermeni sanayi ve ticaret burjuvazisi, tüm Transkafkasya’ya dağılmıştı.
Bazı büyük sanayiciler (Mantaşov, Ter-Ğukasov, Aramyants ve diğerleri) kapitallerini Bakü sanayisine yatırmışlardı. Ermeni yatırımcıların (Adelkhanov, Alikhanov ve diğerleri) Tiflis hafif ve gıda sanayisindeki ağırlığı hissedilir derecedeydi.
Kapitalist ilişkiler, toplum yapısında değişiklikler meydana getirir, şehir hayatı canlanır. Şehirlerin nüfusu büyür. Yerevan’ın nüfusu 1865’te 14 bin kişiden, 1897’de 29 bine ulaşır. Aynı süre içinde Aleksandrapol nüfusu 16 binden 31 bine çıkar.
Çarlık hükümetinin milli-kolonyal siyaseti
Çarlık, 1860-1870’lerdeki reformlar ve ekonomide bazı iyileştirmeler gerçekleştirdikten sonra yaklaşımını değiştirerek, baskı ve şiddet siyasetini arttırır. 1 Mart 1881 tarihinde reformlar gerçekleştiren çar II. Aleksander’in öldürülmesini fırsat bilen hükümet, saldırıya geçer ve önceki on yıllarda elde edilmiş olan edinimlerin büyük bir kısmını pratikte ortadan kaldırır.
Rus olmayan halklara karşı milliyetçi baskılar artar. Çarlık, diğer Kafkas halkları için örnek olabileceğini düşünerek, Ermenilerin, Batı Ermenistan’da özerklik kurma çabalarına antipatiyle bakmaya başlar, Ermeni fedailerin (özgürlük savaşçıları-çev. notu) Transkafkasya’dan Osmanlı ülkesine geçerek, Batı Ermenistanlı kardeşlerine yardım etmelerini engeller.
Çarlık, bu kadarıyla yetinmeyerek, Doğu Ermenilerine uyguladığı baskıyı şiddetlendirir. Katolikosun Peterburg’dan bağımsız olarak hareket edip, milli okullar açarak, hükümetin onaylamadığı başka faaliyetlerde bulunduğu düşünüldüğünden, öncelikle Tüm Ermeniler Katolikosu ile Ecmiadsin Baş Makamı’nın hakları kısıtlanır. Ecmiadsin’in bir devrim hareketi merkezi olup, çocukların isyankâr bir ruhla yetiştirildiğini düşünen Rus yönetimi, Ecmiadsin üzerinde gizli bir denetim oluşturur. Bir dizi din adamı ve dünyevi kişi sürgüne gönderilir.
Milli hisler uyandıran dersler olarak, okullardaki tarih dersleri yasaklanır. Ermeni okulları üzerinde sıkı denetim uygulanır, 1885 yılında ise Transkafkasya’da faaliyet gösteren yaklaşık 300 Ermeni okulu kapatılır. Bir görgü tanığı, Tiflis’teki okulların kapanmasını aktartarak şöyle belirtmektedir “1000’in üzerinde kız ve oğlan, hüngür-hüngür ağlayarak evlerine dağıldı ve 50’nin üzerinde kadın ve erkek öğretmen başları eğik ve kederli ortada kaldı”. Kafkasya yöneticileri, bir yıl sonra bu okulları açmaya mecbur olur.
Ermeni karşıtı siyasetlerini aklamak ve Rusları Ermenilere karşı kışkırtmak için Ermenilerin ayrımcı olduğu, yani Rusya’dan ayrılmak düşüncesinde olduğu hikâyesini ve Ermenilerin sözde Kafkasya’dan Voronej’e kadar olan bölgeleri Rusya’nın elinden koparıp, milli bir devlet kurmak düşüncesinde olduğu haberleri yayarlar.
Çarlık, “Rusya, Ruslar içindir” prensibiyle hareket ederek, Doğu Ermenistan’daki nüfus dengesini değiştirmeye çalışarak, mümkün olduğu kadar çok sayıda Rus’u buraya yerleştirmeye çalışır. Kars bölgesini Rusya’ya bağladıktan sonra, Ermenistan’ın diğer bölgelerine de Rusların yerleştirilmesine karar verilir. Çarlık görevlileri, eyaletin sahipsiz bölgelerini, büyük oranda Rusya’nın Avrupa kısımlarından getirtilen Ruslara dağıtmaya başlar. Yeni gelenlere daha çok toprak verilir ve daha uzun süreyle vergiden muaf tutulur.
Çarlık hükümeti tarafından sürdürülen bu siyaset sonucunda Lori, Sevan havzası, Kars Eyaleti, Zangezur ve Ğazakh bölgelerine binlerce Rus aile yerleşir.
Yukarıda belirtilmiş olduğu gibi, çarlık hükümetinin kolonyal siyaseti, Ermenistan’ı bir hammadde üssü haline getirmeye çalıştığını belli etmekteydi. Hükümet, tarım alanında, kendi sanayisi için hammadde yetiştiren kollara, pamuk, ipek, tütün yetiştirilmesine destek vermekteydi. Ermenistan’ın sanayi ürünleri yarı işlenmiş veya tamamen hammadde halinde ihraç edilmekteydi.
Çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply