Harun Aksu
Yazı dili: Hemşince
Hemşin’e Dzarutsk Tuğdzovin Rize’in (Erza) meg kezan ellelov kidatsvi ana al, Hamşetsiner deyi kidastvoğ entniğ abruş unnoğ kovumnun “Hamşetsi gastevi! Hamşetsiner Adadolusius 7. (Oğte) u 8 (Ute) harur darvenin egedazin u Tuğdzovis (Karadeniz) dağvortsadzin. Köçin campan İranin varanine kal, Erzurum (Kothayik/Karin)-İspir’an hasorvu Hemşin’in kezan egadzin. Abruşnire, oçxar u adz hoyivitun enelov inçak hasor egadzik. Çurin şad ganatsadz dağnuk elluşan hed is polor Hopa, Makrial-Borçkai dağvortsadzik. Hamşetsik hasor anune Hamşetsnag elloğ meg lizume xosigun. 1.(meg) Aşxaris xarbin soğa, Hopa u Sakaryanivar köçemen ağadz kenatsadzin u an polor dağvortsadin. Sakaryain abroğ Hamşetsiknal Hamşetsu lizun xosigun. Aricana Hamşetsinire Rize-Hemşin Rize-Çamlihemşin, Trabzon, Erzurum, Kazakistan, Kırgızistan u Rusyain kanime dağal gabrin…. Tuxdzovis anunire bila hamrel çgarnatsadz uruş kovumner gon. Can (Laz) Hamşetsi(Hemşin) Gürci (Gürcü) Poşa (Lom) Çarkaz (Çerkez) abrigun. İsa entiğ kovumnires uruntse lizvenin, uruntse abruşnire ter barigunalta ana, iser baroş şen çurna.
Hamşetsiner tergitsove çure gestelçi! İnçi? Emmen okets herkuşi çag çur go…
Tergitse tergetsun moxirin muxtiyaca, çein ça! Aşxaris şad dağnuke çure tsankmi gu! Aşxaris xoxin gundulige şoğnuşan hed xamuşin bidatsats çure kaşvi gu, tsankmi gu. Kalikes çuris bagasitune çgannuşe abroğuk u tergetsan pox çur arnoğuk, seftaku çağhun yed devoğuk! Niyaze ça lerçudna modiga hasor çelli hekuts elloğa… Latin Amerikain kovumnik gabrin çerin bagasitune. Hasor şinvuşin ğarat devvats HES nu Barajnire çure dzaxvuşi panove memena. Ceran şinuşin ama ça, çure dzağhuşin ama a…
Tuğdzovusal “Abrik Pubrik”Çağhi duva enuşin kiç menats hemal şad kiç.
Dağatunorus al lernuke hin şeer haknaguki, meges arçeve joğviya gellak, aman arçeve megaloksa edetian tur tur denire bededak, “abrik pubrik yağ kuzik, Aspadzan çağh-arakag kuzik” çana “kedal kedel yağ kuzik, aspadzan çağ-arakag kuzik aselov, udişi inçigertme joğvak gu. Hast devoğe çax ta kuza hatsin varanivar gatikme çur gatetsnegur, arakag kuzer taa, hatse ergingniver pernergur! Joğvadz hats u tatsane, meçkedağ dağme gepak gudaki yarats hed. Udaki u tamnirana “salino”xağalov gançaki gu. Duvan xelokal çellirna kiçme oğtu hedev gelir.
Hamşetsinerun çure işoğ şeie, Haşmşetsu Xağ(Hemşin Horonu) Dzove işa mezi, dzovun karun-amar-aşun-tsemerin anu dzovuşe mezigi asa gu.
Hamşetsu kovumin xağnernal mezigi çurove inçes abradzik an asa gu. Coroğ medz kede mezigi asa gu, an medz kede entinitus inçves nen antsnuşe mezigi xağalov asa gu. Artvinin gannoğ anune “dasnu çors(ondörtlü) xoronin xağna an xağe. Anunin “Xelar çoroxi xoron”a gastevi…
Çaxie! Torxuşan u goyduşe çağhun eguşin oğteve gebçi gu…
Cemranere gücüğin meçe kuka, Mard’in 9’e (ine) Abrilin 5’e (hink) Maisin 24’e(san u çors) xoğin gundulige şoğnuşover elloğ çeeruşe, şad çax gena. Torxe kaynuşe lerniver oçxernun ertuşe, lerniver köçin ertuşe çağhoun eguş nu parduşove gebçi gu. Hamşetsikes, maisin seftaku çağhe xamigun, çure joğvin kelxenire levanangun. Hemal an çağhun çure gatnivar xarnin madzuni martsu genin. As çağhies, hemal mağunoun ama tağ gellin. Mağun urune bidatsats tağe andi garnu. Memal, abrilin amsun Komekosor (kara pazartesi) astevadz or go, an ore bed genin lobian torx enuşi ama… İsa astadznires çurin gannuşove elloğ panerin…
Turkiyeis abroğ Hamşetsinie Hanefi meseban Muslimanin! Çur asuşe abtez arnuş lemaz enuşa. Merni ana an çurove poğvuşa. Muslimannike cennatin çur go, cehennamin ço gasin aman avdagun! An amaal dinan hed, çure baruş bidi, ijere ganna u isa aşxarsal cennat elli…
Torğ astak goydetsak lazut arak. Ağuş u alur enuş bidi, ağuşi ama çağatsk bidi, çağatske tartsenuşi ama zor vazoğ ked bidi. Anu ama emmen kaği kedoun cotin 5-10(henk-dase) çağatk go.
Tuxdzovun altune çayna. Şadme çağhot dağe hazenoğ meg ağudmena. Tuğdzovun 210.000 (ergu harur u dase hazar) çay unnoğ mart go. Çure şağe hazenoğ isa ağudes, aşxaris ekolojin averiana çaysal isti hedev arançu bes elloğça. Çayove abroğ kovumnun pana al tejrevoğa. Çur gannaoç ana takra köçemen elluşe gebçoğa. Anu ama çurin meg gatikin bila medz kiner uni. İsa kines Tuxdzovus abroğ emmen kovum kidin, Hamşetsiksal kidin, emmen hokets çurin kine kidanuşe bidi.
Çure ked elli u vazaana, entame al soye gastevi sevdai gançuşe…
As kedes vaza gerta
Sevdan put gena gerta
İnçenim aman sevdan
Hokisal kola gerta…
Hemşinler komşusu ile suyunu paylaşmaz!
Hemşin coğrafi olarak, Doğu Karadenizin Rize ilinin bir ilçesi olarak bilinse de, Hemşin’ler diye de bilenen entik yapıya sahip topluluğa da Hemşin denir. Hemşin topluluğu göç ettikleri bölgelerde, Rize-Hemşinden geldikleri içinde Hemşin-li olarak da isimlendirilir… Hemşinliler Anadoluya 7.ve 8. Asırda yerleşmişlerdir. Göç yolları İran Üzerinden gelip, Erzurum-İspir ve Bugünkü Hemşin ilçesine yerleşmişlerdir. Yoğunlukla Küçükbaş Hayvacılık yaparak günümüze kadar gelmişlerdir. Suyun bol olduğu memleket Karadeniz, sırf bu yüzden tercih edilmiştir. Hopa-Kemalpaşa-Borçka bölgelerinde yaşayan Hemşinliler, adına Hemşince(Hamşetsnag) denilen bir dil konuşulmaktadır. Hemşince, 1.Dünya savaşı nedeniyle Hopadan Sakaryaya göç eden Hemşinliler de konuşmaktadırlar. Hemşinliler Rize-Hemşin, Rize-Çamlıhemşin, Trabzon Erzurum, Kazakistan, Kırgızistan u Rusya da birkaç bölgede yaşamaktadırlar! Karadenizde adını bile sayamayacağımız kadar etnik kökenler var. Laz, Hemşin Gürcü, Lom (Poşa), Rum ve Çerkezler yaşamaktadırlar. Bu etnik yapılar kendi kültürlerini, kendi dillerini hala korumakta ise de bunları koruyan şey bence sadece su dur!
Hemşinler komşusu ile suyunu paylaşmaz! Neden? Çünkü herkeste yeterince su vardır…
Komşu komşunun külüne muhtaçtır, suyuna değil. Dünyanın bir çok yerinde su, yer kürenin ısınması nedeni ile, içeme suyu rezervlerinin tükenmekte olduğu için milyonlarca insan susuzluk tehlikesi ile karşıya… Suyuna muhtaç olmadığımız komşudan, ilk yağmur yağıncaya kadar ödünç içme suyu da istenecektir. Hayal değil Latin Amerikada bugün yaşanıyor! Günümüzde yoğun olarak yapılması süregelen HES ve Barajlar suyun ticarileşmesi ile alakalıdır! Elektrik üretimi ile alakalı değildir!
Karadenizde de yağmur duasına çıkmaya az kaldı, hem de çok az kaldı.
Hemşinlerin su ile ilişkileri, önce insani zaruri içecek olduğu için nimetten sayılır. Hemşinlerde eskiden beridir kutlana gelen ve bugün Çamlıhemşin bölgesinde kutlanan “Vartivor” şenliklerinde ve çeşitli şenliklerde “su ile ıslatma” yarışları yapılırdı! Vartivor şenlikleri aslında suyun doğaya verdiği canlılığa da şükran günüdür!
Su, koyunun su içtiği dereler demektir. Köyler genelde gür akan derelerin etrafında oluşturulmuş ki, hayvanlarında rahatlıkla su ihtiyacını karşılasın diye…
Çocukluğumuz da Yaylalarda eski elbiseler giyinilir birimiz dilenci kılığı ile önde diğerleri de arkada kapı kapı dolaşıp, yiyecek dilenilir “abrik pubrik yağ kuzik, Aspadzan çağh-arakag kuzik (Allahtan yağmur-güneş isteriz)” Yada,” kaşuk kaşuk yağ isteruz ellağten yağmur-güneş isteriz” denir ekmek verenler eğer yağmur istiyor ise, bir damla su damlatır, güneş istiyor ise de ekmeği kapı eşiğinde göğe kaldırılırdı, öyle verilirdi! Toplanan yiyecekleri köyün merkezi bir yerinde hep birlikte yeni, türküler ve horonlarla şenlik haline çevrilirdi. Ne gariptir hemen gerçekleşmese bile bir zaman sonra gerçekleşirdi duanın cevabı…
Hemşinlilerin suyu anlatan şeyleri! Hemşin Horonu denizi anlatır! Mevsimlere göre kıyıdaki dalgayı anlatır.
Hemşin halk oyunları su ile ilişkilerimizi anlatır . Çoruh nehrini anlatır Artvinde oynanan “dasnu çors” 14 lü diye de bilinen “çoşkun çoruh horonu” Çoruh Nehrini karşıdan karşıya geçerler iken, karşılaştıkları zorlukları anlatır.
Yağmurlar! Bir çok toprak işlemi ekin yada hasat, yağmurların tarihi ile başlar…
Cemreler, Mart 09(22), Abril 05(18) Mayis 24 (07 haziran) yer kürenin mevsimsel ısınması ile oluşan yoğuşmadan kaynaklı oluşan yağmurlara göre ayarlamak ekini göçü hasadı. Hemşinlerde mayis ayının ilk yağmur suyu içilir, saç başa sürülür, süte maya çalınıp yoğurt elde edilir. Aynı yağmurlar arı döl ve kendilerine hastalık ilacı verir. Ayrıca Nisan ayında “Komekosor” dedikler de “Kara Pazartesi” diye de bir günü beklerler ekin ekmek için. Bu anlatılanların hepsi suyun varlığına göredir…
Türkiye de yaşayan Hemşinler Hanefi mezhebinden Müslümandırlar! Su demek ibadet etmek için temizlik demek öldüğünde aynı su ile yıkanmak demek. Müslümanlar cennette su olduğuna inanır da, cehennemde su olmadığına inanır! O yüzden dini açıdan da suyu korumak gerekli ki bu dünya da cennet olsun…
Ekin dedik ektik biçtik mısır aldık. Öğütülüp un etmek gerekli, bunun içinde bir değirmen gerekli, değirmen için gür akan dere gerekli. Bu yüzden her derenin kenarına 5-10 değirmen bulunur hemen her köyde.
Karadenizin yeşil altını Çay! Bol yağışı seven bu bitki, Karadenizin doğusunda 210.000 üreticinin geçim kaynağı! Suyu seven bu ürün ekolojik denge bozulursa eğer çay üretimi sıkıntıya girer. Su olmayınca göçler başlar! O yüzden suyun bir damlasının bile Bu bölgede Hemşinler de dahil hemen herkes bilir, bilmeli… Su, dere olup aktığında yâre türkü yakmamıza da ilham olmuştur!
http://viyaekoloji.wordpress.com/2014/09/26/hamsetsiner-tergitsove-cure-gestelci-hemsinliler-komsusu-ile-suyunu-paylasmaz/
Leave a Reply