Armenakan Partisi
Gizli teşkilatların oluşturulması, ulusal partilerin kurulması için verimli bir saha yaratır. İlk Ermeni siyasi partisi, “Kara haç’ın” faaliyetlerinin kıvılcımlarının henüz sönmemiş olduğu Van’da doğar. Mıkırtiç Portukalyan, siyasi açıdan güvenilmez bir kişi olarak Van’dan sürüldükten sonra Fransa’nın Marsilya şehrine yerleşir ve “Armenia” gazetesini yayınlamaya başlar. Mıkırtiç Portukalyan’ın sürülmesiyle umutları kırılan “Kara haç’ın” eski üyeleri zaman içinde yeniden toplanıp 1885 yılında son derece gizlilik şartlarında Van’da ilk siyasi partiyi kurarlar. Parti üyeleri, öğretmenin yayınladığı gazetenin ismine istinaden partiyi Armenakan olarak adlandırır. Partinin fiili yaratıcısı ve yöneticisi Mıkırtiç Terlemezyan, daha sonraları babasının adıyla Avetisyan soyadını alır. 1890’larda oluşturdukları ilk planlarında, partinin birincil amacı olarak, Osmanlı baskı rejimini devrim suretiyle yıkma gerekliliğine parmak basarlar. Halkı devrime hazırlamak ve silahlı birlikler kurmanın gerekli olduğu düşünülür. Halkın öz savunmasını düzenlemek için silah elde etmek gerekmekteydi. İlk genç Armenakanlılardan Doğu Ermenisi Vardan Goloşyan ve Vanlı Hovhannes Agripasyan, Van’a “Armenia’nın” nüshaları ile silah naklederken şehit düşer.
Armenakanların faaliyetleri, 1890’ların ikinci yarısında, Osmanlı hükümetinin gerçekleştirdiği toplu katliamlar esnasında Van’da ivme kazanır. Van’ın 1896 yılındaki öz savunma çatışmalarını Mıkırtiç Avetisyan yönetmekteydi. Avetisyan, Armenakanların haricinde Daşnaktsakanları ve Hınçakyanları da etrafında toplayıp, Osmanlı kuvvetlerine sert bir şekilde karşılık verir, fakat bir grup gençle birlikte İran’a geçerken şehit düşer. Ağır kayıplar veren parti, XX. yüxyılın ikinci yarısına kadar varlığını koruyabilir ve 1915 Van öz savunması çatışmalarında önemli oranda katılım gösterir, 1921’de ise farklı siyasi güçlerle birleşerek Ramkavar Azatakan Partisi’ni oluşturur.
Hınçakyan Partisi
1887 yılında Cenevre’de eğitim gören bir grup öğrenci, “Armenia” redaktörü M. Portukalyan’a bir açıklamayla başvuruda bulunur. Bu başvuruda ulusal hürriyetperver güçlerin birleştirilip ortak bir devrimci partinin kurulması önerilmekteydi. Portukalyan, bu açıklamayı yayınlar, fakat öneriyi reddeder. Bunun üzerine Cenevre grubu “Armenia’dan” uzaklaşır ve 1887 yılında, Gertsen ve Ogaryov’un «КОЛОКОЛ» gazetesi örneğiyle “Hınçak” gazetesini yayınlamaya başlar. Yöneticileri Avetis Nazarbekyan, Maro Vardanyan, Ruben Khanazat vd. idi.
Hınçakyanları, Rus narodniklerin etkisi altında bulunup, terör ve diğer mücadele şekilleri onları cezbetmekteydi. Cenevre’de faaliyet gösteren G. Plekhanov’un “Emeğin kurtarılması” adlı Marksist grubuyla ilişki içndeydiler. 1888 yılında “Hınçak” gazetesinde, faaliyetlerinin kısa ve uzun vadeli amaçlarının belirtildiği parti programı yayınlanır. Kısa vadeli amaçlar, Batı Ermenistan’ın Osmanlı zulmünden kurtarılması, bunun gerçekleştirilmesi için ise ajitasyon, propaganda ve terörün kullanılmasıydı. Batı Ermenistan’ın kurtarılmasından sonra İran Ermenileri ile Rusya Ermenilerinin kurtarılması öngörülmekteydi. Ermenilerin birleşmesi sonucunda demokratik cumhuriyet oluşturulacaktı. Uzak vadeli amaç ise tüm insanlık için sosyalizmin kurulmasıyla insanın insan tarafından sömürülmesine son verilmesiydi. “Hınçak’ta” yayınlanan bu program ile partinin oluşturulması ilan edilmekteydi. Partinin bir temsilcisi, 1889 yılında II. Enternasyonalin kurucu meclisine katılır. Aynı yıl içinde Khanazat ile Kafyan Konstantinopel’e (İstanbul-çev. notu) gidip tanınmış siyaset adamlarıyla görüşür. Bu kişilerden Arpiar Arpiaryan, Batı Ermenistan’ın kurtarılması fikrinden çoşku duyarak, tüm grubuyla birlikte Hınçakyan Partisi’ne katılır.
1890 yılında Trabzon’da, Konstantinopel Hınçaklarıyla ilişki içinde olan ilk Hınçakyan şubesi kurulur. 15 Temmuz 1890 tarihinde, ortak çabalarla gerçekleştirilen Kumkapı mitingi, hükümetin emriyle kurşun yağmuruna tutulur. Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı yerlerde güçlü parti şubeleri kurulur. Sosyalizmle ilgili parti içinde var olan çekişmeleri gidermek amacıyla Londra’da vekiller toplantısı düzenlenir. A. Arpiaryan ve M. Damatyan önderliğindeki Batı Ermenistanlı Hınçakyanlar, partinin sosyalizm propagandası ile merkezi yönetim prensibinden vaz geçmesini talep eder. Bunun üzerine parti iki kola ayrılır. 1896 yılında Londra’daki vekiller toplantısında Batı Ermenistan kolu “Yeniden düzenlenen Hınçakyanlar” adını alır. Bu iki grubun daha sonra birbirleriyle başlattığı sıkı mücadele, iki kol temsilcilerinin öldürülmelerine kadar varır.
Ermeni Devrimci Federasyonu
Tiflis’te bulunan farklı devrimci teşkilatlar, K. Mikayelyan tarafından yönetilen Ermeni narodnikler grubuyla birleşir. Bu sürede de, Batı Ermenilerinin kurtuluşu için mücadele eden tüm grupların birleşmesiyle “Ermeni Devrimcileri Federasyonu” kurmaya karar verilir. Bu grubun, 1890 Eylülünde yayınlanan “Manifestosunda” faaliyet amacının “Türk Ermenistan’ının siyasi kurtuluşu” olarak açıklanır. Merkezi yönetim seçilir. Tiflis’e gelmiş olan Hınçak Khanazat’la da birleşmek için görüşmeler başlatılır. Khanazat, parti programına Sosyalizm prensiplerinin eklenmesi konusunda inat eder. K. Mikayelyan ve S. Zavaryan buna karşı çıkar. Hınçakyanlardan karı koca Nazarbekyanlar birleşmeye karşı olur. Birleşme gerçekleşmez. Ermeni Devrimcileri Federasyonu, faaliyetlerinin ilk aylarında teşkilatın ağını Transkafkasya’ya yayar, Batı Ermenistan’a ve Rusya’daki Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelere girer. Genel kurul 1892 yılında toplanır. Tüm tartışma konuları görüşülür. Parti faaliyetlerinin görüşülmesi esnasında, merkezi yönetim sistemi sert tenkitlere maruz kalır. S. Zavaryan ve H. Davityan tarafından önerilen gayrimerkezileşme prensipi galip gelir ve partinin daha sonraki gelişmesine etki eden en büyük etken haline gelir. Bu süreçte de parti Ermeni Devrimci Federasyonu adını alır. “Droşak” dergisinin 1894 nüshalarında “Programımız” basılır. Planlama konularında parti bir ve merkezci olacaktı. Program üç kısımdan oluşacaktı “Amaç”, “Yöntemler” ve “Teşkilat”. Partinin amacı, genel bir ayaklanma vasıtasıyla Batı Ermenistan’ın ekonomik ve siyasi kurtuluşuydu. Yöntemler ise, silahlı grupların teşkil edilmesi, halkın silahlandırılması ve öz savunma düzenlenmesiydi.
“Teşkilat” başlığı, gayrimerkezileşme prensipini kabul etmekteydi. İlk genel kurulu takip eden yıllar, EDF’nin genişlemesi yıılarıydı. Tüm Transkafkasya bölgelerinde, Kuzey Kafkasya’da, Rusya’daki tüm kolonilerde yerel organlar oluşturulur. Atırpatakan’da (İran Azerbaycan’ı-çev. notu), Van-Vaspurakan’da ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Ermenilerle yoğun bölgelerinde güçlü yapılaşmalar oluşur. EDF, 1890’lı yılların ikinci yarısından itibaren en etkili Ermeni partisine dönüşür.
Ermeni ulusal partileri, birbirleriyle uyuşma içinde olmadan çalışmalarına rağmen, halkın milli bilincinin uyanması ve öz savunma düzenleme konusunda önemli faaliyetlerde bulunmuştur.
http://www.findarmenia.com/arm/history/24/462
Çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply