Silahlı mücadele fikrinin şekillenmesi
Berlin zirvesinden hayal kırıklığı yaşayan Ermeniler arasında, yaşamak ve var olma hakkının ricayla değil, mücadeleyle elde edildiği fikri giderek olgunlaşır. Bu fikrin öncülerinden biri, daha 1876 ve 1877 yıllarında yazmış olduğu çalışmalarında halkı mücadeleye hazırlamış olan Mıkırtiç Khırimyan olur. “Arzu edilen hürriyetin” elde edilmesi için “kan dökülmesinin” gerekli olduğunu düşünen Khırimyan’ın, Berlin zirvesinden sonra bu konudaki inancı pekişir ve Osmanlı İmparatorluğu’nun başkentini terk edip, Batı Ermenistan’ın ünlü Van şehrine giderek, silahlı mücadele fikrini daha kuvvetli bir şekilde propaganda etmeye başlar.
Tiflis’te yayınlanan “Mışak” gazetesinin, kurtuluş mücadelesi fikirleri ortaya atan redaktörü Grigor Ardsruni de Batı Ermenistan köylüsünün bir eliyle çekiç ve saban, diğeriyle ise tüfek tutması gerektiğini, sadece bu şekilde ulusun varlığını korunabileceğini düşünmekteydi.
Ermeni yazarlar Raffi, Rafayel Patkanyan, Dserents ve Muratsan da silahlı mücadele taraftarıydı.
Raffi, makaleleri ve eserleriyle (“Calaleddin”, “Khentı”, “Kaydser” romanları) silah zoruyla hürriyete erişme fikrini ortaya koymaktaydı.
Rafayel Patkanyan, halkının güçsüz eline çelik kılıç vermeyi düşünmekteydi.
Muratsan’ın “Gevorg Marzpetuni” romanının kahramanı, “bir çiçekle de baharın gelebileceğini”, yani bir tek kişinin dahi halk arasında hürriyet ateşini canlandırabileceğini kanıtlamaktadır.
Dserents’in “IX. yüzyılın sancıları” romanının kahramanı Khutetsi Hovnan, Arap, işgalcilere karşı yerel halkın mücadelesinin önderliğini yapar.
Ermeni yazarlar, bu kahramanların örneğiyle, silahlı mücadele fikrini halka giderek aşılar. Bu yaklaşım, kurtuluş fikirleri güden grupların oluşmasına etki eder.
Kurtuluşçu gruplar ve teşkilatlar
Ermeniler arasına Avrupai ilerici fikirlerin girmesi, Doğu Ermenistan aydınlarını, Batı Ermenistan’ın kurtuluşu için yollar aramaya iter. Bu amaçla 1869 yılında Aleksandrapol’de (Gümrü), öğretmen Arsen Krityan yönetiminde “Barenpatak ınkerutyun”, 1874’te ise Ğarakilisa’da (Karakilise, Vanadzor), “Hayreniki siro grasenyak” oluşturulur. Bu grubun üyelerinden biri, iki kere Batı Ermenistan’da bulunmuştu. Bu iki grup da 1876 yılında çarlık hükümeti tarafından ortaya çıkarılmış ve dağıtılmış, Arsen Krityan ise tutuklanarak, öğretmenlik yapma hakkından men edilmiştir.
Bir grup Ermeni öğrenci tarafından Moskova’da 1882 yılında, Rus narodniklerin etkisi altında bulunan “Hayrenasirakan miutyun” teşkilatı kurulur. Teşkilat kendi yayın organı olan ve ilk Ermeni siyasi gazetesi olarak kabul edilen “Azatutyan avetaber” gazetesine sahipti. Bu teşkilatın birkaç aylık ömrü olmuştur.
Khırimyan, 1879 yılında Berlin zirvesinden hayal kırıklığıyla dönünce, hürriyetperver fikirler Van’da yeni bir ivme gösterir. Öğretmen okulu açmış olan Mıkırtiç Portukalyan ve Van’ın Rus elçi yardımcısı Kostandin Kamsarakan da burada bulunmaktaydı. Bu kişilerin himayesinde 1879 yılı sonunda Van’da, yasal ve yasadışı kollara sahip “Kara haç” gizli teşkilatı kurulur. Mıkırtiç Portukalyan ve Mıkırtiç Khırimyan hükümet tarafından Van’dan uzaklaştırılıp, elçi yardımcısı Kostandin Kamsarakan da başka yere nakledildiğinde “Kara haçın” faaliyetleri de giderek söner. “Kara haç” bazı alevlenmelerle birlikte varlığını 1880’lerin ortasına kadar sürdürür.
1881 yılında kurulan Erzurum veya Karin “Paştpan hayrenyats” teşkilatı da gizli gruplardandı. Bu teşkilatın yönetim organı üst meclis olarak anılmaktaydı. Biri danışma, kalan altısı ise esas oy hakkıyla yedi kişiden müteşekkildi. Bu teşkilat son derece gizli şartlar altında kurulmuştu. “Paştpan hayrenyats”, öz savunma amaçlarıyla kurulmuş bir teşkilat olup, esas gücünü şehirdeki ve köylerdeki zanaatkârlar ve çiftçiler oluşturmaktaydı. Kurucu üyelerden Khaçatur Kerektsyan, Van’a gidip “Kara haç” üyeleriyle ilişki kurar. Karin (Erzurum-çev. notu) dini önderi Mağakia Ormanyan, bu teşkilata maddi imkânlar ve tavsiyelerle yardım etmekteydi. Teşkilat, Konstantinopel (İstanbul-çev. notu) patriği Nerses Varjapetyan ve “Mışak” gazetesi redaktörü Grigor Ardsruni ile ilişki kurmuştu. Teşkilat 1882 yılında tesadüfen hükümet tarafından ortaya çıkartılır. Toplu tutuklamalar başlar. Mahkeme 1883 yazında başlar. Bu yargılamalar, Ermenilere karşı yürütülen ilk siyasi davaydı. Hiçbiri almış olduğu cezaları çekmez. Büyük bir kısmı patriğin aracılığıyla 1884 Temmuzunda salıverilir. “Paştpan hayrenyats” teşkilatı halk tarafından şereflendirilir, haklarında şarkılar dizilir. “Dzayn mı hınçets Erzurumi bardzr hayots lerneren” şarkısı günümüze kadar gelmiştir.
80’li yıllarda, halk arasında milli birlik, bilinç ve mücadele fikirlerini uyandıran daha çok sayıda teşkilatlar kurulmuştur.
http://www.findarmenia.com/arm/history/24/459
Çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply