Zeytun’un yarı-özerk statüsü
Zeytun öz savunması, XIX. yüzyılın ikinci yarısındaki kurtuluş mücadelesinin belirgin örneklerindendir. Türkiye’de, dağlık Kilikya bölgesinde bulunan Zeytun şehri (ve aynı isimle anılan sancak), dağlarla çevrili olup aşılması zordur. Antik dönemden beri bölgede Ermeniler yaşamaktaydı. Ermeniler, cesaretlerine ve aşılmaz dağlara sığınarak, işgalcileri asırlar boyu geri püskürtüp yarı-özerk statülerini korumaya muvaffak olmuşlardır. Zeytun Sancağı ve şehri, fiili olarak, Osmanlı hükümetine cüzi bir vergi veren geleneksel Ermeni beylikleri tarafından idare edilmekteydi. Zeytun şehri ve sancağında XIX. yüzyılın 2. yarısında 35-40 bin Ermeni ve yaklaşık 8.500 Müslüman yaşamaktaydı. Zeytun, yarı-özerk statüsü ve bulaşıcı vatanseverlik örneğiyle Osmanlı yöneticilerinin gözünde bir diken olup, birçok kez dize getirilmeye çalışılmasına rağmen hep mâğlup olmuşlardır. Osmanlı hükümetinin, Zeytun’u vilayet merkezi yapıp halkı düzenli olarak vergi vermeye mecbur etme girişimleri de başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Hükümet, 1860 Temmuzunda durumu değiştirmeye ve Zeytunluları nihayi olarak dize getirmeye karar verir.
Zeytun öz savunması
Maraş valisi Aziz Paşa, 1862 yılında, düzenli orduyla Zeytun’a saldırmaya karar verir. Osmanlı ordusu 40 bin kişiden oluşmaktaydı. Sadece babadan kalma eski tüfekler, oraklar ve taşlarla silahlı 7 bin kişilik Zeytunlu bu orduya karşı çıkar.
Paşa, sayı ve silah üstünlüğü sayesinde 27 Temmuzda birkaç Ermeni köyünü ele geçirince, Zeytunluların birlikleri, çevre köylerin ahalisiyle birlikte şehirde mevzilenir.
Osmanlı birlikleri 2 Ağustos’ta farklı yönlerden Zeytun’u kuşatır. Dağlılar, tüm askeri kuvvetlerini dört temel kısma ayırıp, akıllı ve atak faaliyetler sonucunda düşmana karşı saldırılarda bulunur. Osmanlı, ağır kayıplar verip, Zeytunlulara büyük miktarda silah ve cephane bırakarak Zeytun sınırları dışına sürülür.
Zeytun beylerinden M. Yağubyan, N. Surenyan ve diğerleri, Osmanlı ordusuna karşı sürdürülen çatışmalarda göstermiş oldukları askeri deha ve cesaretleriyle göz doldurur. Rahip mahtesi Grigor, Markos Taşçıyan ve genel olarak, mücadeleye katılan tüm Ermeni ahali göstermiş oldukları cesaretle göze çarpar.
Hükümet, bu yenilgiden sonra da Zeytun’u ele geçirme fikrinden feragat etmez ve Aşir Paşa ordu komutanı tayin edilir. 150 bin kişilik bir orduyla Zeytun’a yeni bir saldırı düzenlenerek, şehrin yerle bir edilmesi ve Ermeni ahalinin kılıçtan geçirilmesi planlanır. Lakin Zeytunlular, Konstantinopel (İstanbul-çev. notu) patrikliği ve Fransız hükümetinin yardımına başvurarak, felsketten kurtulmayı başarır. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki etkisini güçlendirmek isteyen Fransa, hükümet üzerinde baskı uygulayarak, yardım vaad eder. Osmanlı hükümeti ise, Kilikya’da Fransız etkisinin güçlenmesinden sakınarak, geri adım atar. Zeytun kuşatması kaldırılır, dağlılar da hükümete tavizlerde bulunur. Bundan böyle Osmanlı idari yönetimine tabi olup, düzenli olarak vergi verecek, karşılığında da kendi milli-dini işlerini kendi başlarında yönetme hakkından faydalanacaklardı.
Zeytun’un 1862 yılındaki kahramanca mücadelesi bu şekilde son bulur ve milli bilinç ile kurtuluş mücadelesinin ilerideki süreci üzerinde derin bir iz bırakır. Ermeniler ülke içinde ve dışında maddi olanaklar seferber ederek, cesur halkı desteklemek niyetiyle Kilikya’ya ulaştırmaktaydı. Zeytun olaylarının etkisiyle Van’da, Erzurum’da, Muş’ta ve Konstantinopel’de topantılar ve mitingler düzenlenir. Zeytunluların mücadelesi, Ermeni toplumsal fikrin yükselmesine etki eder, edebiyat ve sosyal-ekonomik makaleler hürriyet yaklaşımlarıyla dolar. Şair M. Beşiktaşlıyan, “Andznıver” derneğinde toplanan yandaşları ile Zeytunlulara maddi ve manevi destek vermekteydi. M. Beşiktaşlıyan, Zeytunluların mücadelesinin güçlü sanatsal tasvirle sunulduğu Zeytunlular şiiri dizesini yazar. H. Sıvacıyan’ın “Meğu’su”, Zımürniya’daki “Dsağik” ve diğer dergiler de bu kahramanlık mücadelesine yer verir.
Çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply