Aydınlanma
Okullar, önemli bir eğitim-aydınlanma rolü oynamaktaydı. XIX, yüzyılın ilk yarısında, eğitim açısından büyük ilerleme sağlanır. Tüm Ermeniler için sürekli olarak eğitim ve kültür merkezlerine dönüşecek olan okulların temeli atılır.
1810 yılında, Astrakhan’da Ağababyan okulu açılır. Lazaryan sülalesinin ünlü temsilcisi Hovhannes Lazaryan’ın vasiyeti üzerine, 1815 yılında Moskova’da Lazaryan eğitim kurumu açılır. Bu eğitim kurumu bir asırdan uzun bir müddet faaliyet gösterir ve Armenoloji, doğu bilimi ve genel olarak kültürel açıdan tanınmış bir merkeze dönüşür.
Nerses Aştaraketsi’nin (katolikos, Ermeni Kilisesi dini önderi-çev. notu) çabalarıyla 1824 yılında benzer bir okul Tiflis’te kurulur ve kurucusunun adıyla Nersesyan olarak adlandırılır. Yerevan’da 1832 yılında bölgesel, 1837 yılında da dini önderlik okulu kurulur. Bir yıl sonra da Şuşi’de dini önderlik okulu kurulur. Venedik, Zımürniya (İzmir-çev. notu), Konstantinopel (İstanbul-çev. notu), Kalkata (Kalküta-çev. notu), Van, Erzurum, Paris ve daha başka şehirlerde Ermeni okulları kurulur. Kötü durumda bulunan kilise okulları da açılır.
Eğitim düşkünü Ermeni gençleri, Transkafkasya’da yüksek okul bulunması nedeniyle Rusya ve Avrupa’nın tanınmış eğitim merkezlerine gider. Buralarda eğitim almış Ermeni aydınlarının ilk nesli (H. Alamdaryan, Kh. Abovyan, S. Nazaryan, Ğ. Alişan vd.) aydınlanma ve kültür alanında önemli rol oynar.
Bir diğer aydınlanma alanında, hepsinin de Ermenistan dışında yayınlandığı dergi ve gazete basımı konusunda başarılar görülür. “Bazmavep” (Venedik), “Şıtemaran”, “Azgaser” (Kalkata), “Lıragir” (Konstantinopel), “Hayrenaser” (Zımürniya), “Kovkas”, “Ararat” (Tiflis) dergileri, bu dönemin tanınmış yayın organlarındandır.
Bilim
Farklı bilim alanlarında ilginç çalışmalar gerçekleştirilir. Mıkhitaryan birliği üyesi Ğ. İnciciyan, bir dizi önemli tarihi-coğrafi çalışmalar yayınlar. Venedik’te H. Katırcıyan’ın iki ciltlik “Evrenin tarihi” yayınlanır. Rus tarihçi Sergey Glinka’nın “Ermeni halkı tarihinin teorisi” çalışması yayınlanır. Dil bilimi açısından değerli araştırmalar yapılır. Birkaç araştırmacının yaklaşık 50 yıllık ortak çalışmasının ürünü olan “Ermeni dilinin yeni sözlüğü” çalışması Venedik’te basılır. İki büyük ciltten oluşan bu sözlük, günümüzde de bilimsel değerinden bir şey kaybetmemiştir.
Tabii bilimlere yönelik ilgi büyümeye başlar. Ünlü doktor-bilim adamı, batı ve doğu tıp bilimine iyi derecede vakıf olan Petros Kalantaryan, “Şifa kitabı” çalışmasını yayınlar. Matematik ve geometri alanında ders kitapları ve araştırmalar yayınlanır.
http://www.findarmenia.com/arm/history/23/438
Edebiyat
XIX yüzyılın ilk yarısı, edebiyat açısından bir dönüm noktası olur. Bu dönemde yeni Ermeni edebiyatı şekillenir. Ermeni edebiyatının bu yeni aşamasının hazırlık döneminde H. Alamdaryan, M. Tağiatyan ve özellikle de Kh. Abovyan’ın rolü büyük olur. Harutyun Alamdaryan (1795-1834), Lazaryan lisesi ile Nersesyan okulunda öğretmenlik yapar. Dünyevi hayatı, aşkı konu alan az sayıda romantik şiirleriyle edebiyata yeni bir renk katar. Esasen Hindistan’da yaşayan Mesrop Tağiatyan (1803-1858) verimli eğitim çalışmaları yürütür ve zengin bir edebi miras bırakır. Vatansever bir kişiliğe sahip olan Tağiatyan “Kökümüz vatanımızdır. Mutlu olmak isteyen herkes öncelikle vatanın mutluluğu için çaba sarf etmelidir”,- diye yazmaktadır.
Khaçatur Abovyan (1809-1848), XIX. yüzyılın ilk yarısındaki Ermeni edebiyatı ile aydınlanma hareketinin en önemli kişiliği, yeni Ermeni edebiyatının kurucusu, aydınlatıcı ve eğitmendir. Abovyan, Ecmiadsin’de ve Tiflis Nersesyan okulunda eğitim gördükten sonra katolikosun (Ermeni Kilisesi dini önderi-çev. notu) tercümanı ve yazıcısı olarak tayin edilir.
1829 yılında, Dorpat (Tartu) Üniversitesi profesörü Parrot’un ekibi, Ararat (Ağrı-çev. notu) Dağı’na tırmanmak amacıyla Ecmiadsin’e gelir. Abovyan, tercüman olarak ekibe katılır ve birlikte Ararat’ın zirvesine tırmanır. Zeki genç, Parrot’un dikkatini çeker ve onun çabalarıyla Dorpat üniversitesi’ne kabul edilir. Abovyan, altı yıllık eğitim süresinde sağlam bir eğitim alır ve birkaç dil öğrendikten sonra vatana dönerek, kendisini önce Tiflis, daha sonra da Yerevan’da edebiyat ve eğitim çalışmalarına vakfeder. 2 Nisan 1848 sabahında evinden çıkar ve bir daha geri dönmez. Kaybolmasının sebebi günümüze kadar bilinmemektedir.
Abovyan, verimli faaliyetiyle okulları geri kalmış durumlarından kurtarmak istemekteydi. Abovyan’ın girişimiyle bedensel cezalar kaldırılır. “Çocukları eğitmek, yeryüzünde herşeydir benim için… Öğretmen öğrencileri, babanın çocuğunu sevdiği gibi sevmelidir”,- demekteydi.
Abovyan’ın edebiyata katkısı büyüktür. Abovyan’ın çalışmalarının başyapıtı, ünlü “Ermenistan’ın yarası, vatanseverin ağıtı” tarihi romanıdır. Bu çalışmada XIX. yüzyılın ilk on yıllarındaki tarihi gelişmeler edebi bir şekilde işlenmektedir. Romanın temel fikri, vatanseverlik ve hürriyet aşkıdır. “Nefesini ver, canını ver, fakat vatanını düşmanına verme”,- diyor Abovyan bu eserinde. Rusya’nın oynamış olduğu olumlu rolü takdir ederek “Rusların Ermenistan topraklarımıza ayak bastıkları saat kutlu olsun”,- diye yazmaktadır.
“Ermenistan yarası”, dünyevi dilde yazılmış ilk Ermenice romandır. Bu romanla nesiller eğitilmiştir. Khaçatur Abovyan, gelecek nesiller için yeni bir yol açmıştır.
Sanat
Sanat, farklı dallarıyla gelişim gösterir. Resim sanatında Hovnatanyanların sülalesi ünlenir. Genelde Tiflis’te yaşayıp çalışmış, portre döneminin tanınmış ustası olan Hakob Hovnatanyan’ın (1809-1884) çalışmalarından yaklaşık 60 tuval günümüze ulaşmıştır. Peterburg güzel sanatlar akademisini bitiren Ağafon Hovnatanyan, farklı resim dallarıyla ilgilenmiştir.
Dünyaca meşhur deniz ressamı, Kırımlı Ermeni Hovhannes Ayvazovski de Peterburg güzel sanatlar akademisini bitirmiştir. Mesrop Maştots, Beethoven portreleri ve “Göl kıyısında ziyafet” resimleriyle ünlenen, Abovyan’ın çocukluk arkadaşı Stepan Nersesyan da aynı akademide eğitim görmüştür.
Müzik alanında, yeni Ermeni notalarını yaratan Hambardzum Limoncuyan göze çarpar. Halefleri, bu notalarla kilise şarakanlarını (Ermeni dini müziği-çev. notu), halk şarkılarını ve danslarını kaydeder. Büyük Komitas, H. Limoncuyan’ın rolüne dikkat çekmiş ve çalışmalarına değer vermiştir.
Tiyatro sanatı alanında hareketlilik görülür. Henüz profesyonel tiyatrolar olmamakla birlikte, okullarda ve farklı yerlerde amatör temsiller düzenlenir. Tiflis, Ğırim (Kırım-çev. notu) ve Yeni Nakhicevan’daki Ermeni cemaatlerinde de benzer temsiller düzenlenir. 1827 yılında Yerevan’da, dekabrist subayların katılımıyla ilk defa olarak A. Griboyedov’un “Aklın zararı” piyesi sergilenir.
Osmanlı-İran egemenliği döneminde yapı işleri hemen-hemen durması sonucunda, mimarinin gelişim imkânları ortadan kalkmıştı. Zengin geleneklere sahip olan Ermeni mimarisi, küçük çapta gelişir. Zevkli khaçkarlar (haçtaş-çev. notu), şapeller, mezar taşları, kapılar vs. yaratılır. Küçük anıtların yaratılması, heykel sanatının gelişmesine katkı yapar. Ermeni ustaların zarif işlemeleriyle yaratılan khaçkarlar ve mezar taşları, şahane sanat eserleridir.
Çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply