Okul
XVII. yüzyılın ikinci yarısında Ermeni kültür ocakları, eski Ermeni milli adetlerini sürdürmekte, aynı zamanda da Ermeni kültürünün zenginleşmesine olumlu etki yapan Avrupa kültürünün edinimleriyle daha yakın ilişki içinde bulunmaktaydı.
Ermeni halkının kültürel gelişimi ve medeniyetinin yükselişinin temelinde eğitim yatmaktadır. Ermenistan’da, XVII.-XVIII. yüzyılların ağır şartlarına rağmen geçmiş yüzyıllardaki eğitim gelenekleri sürdürülmüş ve yeni imkânları da kullanılmıştır. Ermenistan bölgesi dışında kalan Ermeni cemaatlerinde de, sayılarının artmasıyla birlikte eğitim faaliyetleri de hareketlenir.
XVII. yüzyıl başlarında, Sünik bölgesinde kurulan Harants manastırı okulu, ünlü bir eğitim merkezine dönüşür. Ermenistan’ın eğitim ve kültür gelişimi buradan başlar. Sevan, Şamkor ve daha başka yerlerde okullar kurulur.
Movses Tatevatsi tarafından Hovhannavank mektebi kurulur. Bu okul 1635-1637 yıllarında Ecmiadsin’e nakledilir, fakat Hovhannavank’ta eğitime ara verilmez ve daha çok sayıda öğrenci burada eğitim almaya devam eder.
Çok sayıda değerli elyazmasının istinsah edilip toplandığı Bağeş’in (Bitlis-çev. notu) Amirdolu manastırı okulunda, XVII. yüzyılda bilim ve eğitim açısından faal çalışmalar yürütülür.
Nor (yeni-çev. notu) Cuğa da XVII. yüzyıldaki okul hayatının önemli bir merkeziydi. Khaçatur Keçaretsi’nin çabalarıyla burada kurulan okul, elli yılı aşkın bir süre önemli rol oynar. Öğrencileri ticaret hayatına hazırlamak amacıyla bu okulda zaman bilimi, aritmetik ve ölçü-ağırlık bilgileri öğretilmekteydi. Okul, var olduğu yıllar boyunca 250’nin üzerinde mezun vermiştir. Voskan Yerevantsi, bazı katolikoslar ve daha başka ünlüler bu okulun mezunlarındandır. Tüm okullar gibi bu okul da önemli bir yazım merkezi olmuş, kendi kütüphanesine sahip olmuştur.
Matbaa
Ermenice kitapların basılmasının başlangıcı yeni bir aşamayı belirleyip, XVII.-XVIII. yüzyılların Ermeni kültürünün gelişimi konusunda paha biçilmez bir rol oynamıştır. Bu açıdan en tanınmışı, XVII. yüzyılın ikinci yarısında Amsterdam’da kurulan matbaadır.
Ermenilerin Amsterdam’daki matbaası, buraya yerleşen Voskan Yerevantsi ile Karapet Andriantsi’nin ortak çabaları sayesinde 1664 yılından itibaren tam manasıyla faaliyete geçer. İncil’in tamamen resimli ve özel ihtimamla gerçekleştirilen basımı, Ermeni matbaacılığının önemli edinimlerindendir. Amserdam’daki Ermeni matbaasında 11 kalem kitap daha basılır.
Matbaa, Voskan Yerevantsi tarafından Livorno’ya, burada üç kitap daha yayınlandıktan sonra ise Marsilya’ya taşınır ve burada, 1680’ların sonlarında 16 isim kitap daha yayınlanır. Voskan Yerevantsi, Grigor Narekatsi’nin “Matyan Voğbergutyan” eserinin basımına 1673 yılında Marsilya’da başlar, fakat yarım kalır.
Amsterdam’ın Ermeni matbaası, Ermenice matbaa tarihinde önemli bir rol oynamıştır. Voskan Yerevantsi’nin öğrencileri de matbuat sayesinde aydınlanma yayma konusuna aynı şevkle kendilerini adamışlardır.
XVII.-XVIII. yüzyıllarında Ermeni yayıncılığı Konstantinopel’de (İstanbul) büyük aşama kaydeder. Yeremia Çelebi Kömürcüyan 1677 yılında bu şehirde matbaa kurar. Kurmuş olduğu matbaada 1699 yılından başlayarak 50 küsur yıl kadar seksenin üzerinde kitap basan Astvadsatur Dıbir Konstantinopeltsi, Ermeni matbaacılığı tarihinde önemli yere sahiptir. Grigor Narekatsi’in ünlü “Matyan Voğbergutyan” eseri ilk olarak bu matbaada basılmıştır.
XVIII. yüzyıl, Ermeni matbaacılığı açısından bir gelişim dönemi olmuştur. Ermeni kültürünün ünlü merkezlerine dönüşen Konstantinopel, Roma, Venedik, Trieste, Peterburg, Nor Nakhicevan, Astrakhan, Madras, Kalküta ve Ecmiadsin’de Ermenice kitaplar yayınlanmaktaydı.
Katolikos Simeon Yerevantsi’nin (1763-1780) girişimleriyle Ecmiadsin’de kurulan (1771) matbaa, Ermeni matbaacılığı açısından dev bir edinimdi. Simeon Yerevantsi, 1776 yılında Ecmiadsin’de bir kâğıt fabrikası kurulması faaliyetine de girişip, başarıyla gerçekleştirir.
Dini ve dünyevi içerikli binin üzerinde eserin yayınlandığı 1512-1800 yıllarında, Ermeni matbaacılığı büyük bir ilerleme kaydeder.
Hindistan’daki faal toplumsal hayat, süreli yayın ihtiyacını da doğurur. Madras’ta 1794-1796 yıllarında Harutyun Şımavonyan’ın girişimi ve kendi matbaasında ilk Ermenice süreli yayın olan “Azdarar” yayınlanır.
http://www.findarmenia.com/arm/history/22/413
Bilim
1695 yılında Amsterdam’da, Vanandalıların çabalarıyla hazırlanıp yayınlanan “Hamatarads Aşkharatsuyts” adlı harita, Ermeni bilim tarihi açısından büyük değer taşımaktadır. Yeremia Çelebi Kömürcüyan tarafından hazırlanan Ermenistan haritası, özgün ve benzersiz bir örnektir. Matematik bilimleri çalışmaları da, uygulamalı bilim amaçlı çalışmalardır. 1675 yılında Marsilya’da, Alman matematikçi K. Klavius’un “Pratik matematiğin kısa açıklaması” adlı çalışmanın Ermenice tercümesi yayınlanır. Yevklides’in “Geometri”sinin XVII. yüzyıl başlarında Ermeniceye yeniden tercümesi, matematik bilimlerinin gelişimi açısından önemli bir edinim olmuştur.
Venedik Mıkhitaryan Kardeşliği, Ermeni kültürünün gelişimi alanında önemli bir rol oynamıştır. Mıkhitar Sebastatsi ve onun tarafından kurulmuş olan Mıkhitaryan Kardeşliği’nin yayıncılık faaliyetleri de, Ermeni yayıncılığı açısından son derece önemlidir. XVIII. yüzyılın ilk yarısında, Mıkhitar Sebastatsi tarafından derlenen ve Türkçeye geçmiş olan Ermenilerin yeniden Ermeniceye vakıf olmaları için hazırlanmış olan “Durn kerakanutyan aşkharhabar lezvin hayots” (dünyevi Ermenicenin gramerine giriş-çev. notu) çalışması yayınlanır. Ardından, “Kerakanutyun grabari lezvi haygazyan seri” (klasik Ermenice grameri-çev. notu), “Bargirk haygazyan lezvi” (Ermenice sözlük-çev. notu) çalışmaları ve “Hamatarads aşkharatsuyts” haritası ve daha başka kitaplar yayınlanır.
XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Ermeni tarihçiliği de gelişim gösterir. Ünlü tarihçilerden Arakel Davrijetsi’nin hazırladığı “Patmutyun” (tarih-çev. notu) eseri, döneminin en önemli kaynaklarından biridir. Aynı asrın ikinci yarısında faaliyet gösteren Zakaria Kanakertsi ve Yeremia Çelebi Kömürcüyan, tarih çalışmalarında Ermenistan’ın haricinde Osmanlı İmparatorluğu ve İran’da vuku bulan olaylara da yer vermişlerdir. Yesayi Hasan-Calalyan’ın “Hamarot patmutyun Ağvanits” (Albanların kısa tarihi-çev. notu), Abraham Yerevantsi’nin “Patmutyun Paterazmats” (Savaşların tarihi-çev. notu) ile Stepanos Şahumyan’ın “Patmutyun Davit Bekin” (Davit Beg’in tarihi-çev. notu) çalışmaları, XVIII. yüzyılda oluşturulan önemli tarih eserlerindendir.
Mikayel Çamçıyan’ın “Patmutyun Hayots” (Ermeni Tarihi-çev. notu) adlı üç ciltlik çalışması (1784-1786) Ermenilik için çağ yaratan bir öneme sahip olmuştur. Bu eser, Ermeni halkının tarihte geçmiş olduğu yolu hakkında ilk olarak bütüncül bir fikir vermenin haricinde, o zamana kadar bilinmeyen birçok kaynak kullanmış olmasından dolayı da değer taşımaktadır. Çamçıyan’ın çalışması, Ermeni halkına onur ve milli bilinç aşılamıştır. Mikayel Çamçıyan’ın “Patmutyun Hayots” kitabı Ermeni tarih bilimi fikrinin gelişmesine katkı sağlamıştır.
Edebiyat
XVII.-XVIII. yüzyıllarda, edebiyat alanında da önemli gelişmeler elde edilir. Petros Ğapantsi, Nağaş Hovnatan, Sayat-Nova ve daha birçokları bu dönemde şiir dalında tanınmışlardır. Nağaş Hovnatan, şair olmanın ötesinde ressam ve müzisyen olmuş, önemli bir kültür mirası bırakmış olan Hovnatanyan sülalesinin kurucusu olmuştur.
Üç dilde eserler veren Sayat-Nova, yaşayıp ürettiği şehir olan Tiflis şehri halkının geniş çevresinde olduğu gibi, bu şehrin sınırları dışında da tanınmış olup şarkıları aşk, adalet, doğruluk ve samimiyet gibi yüce fikirlerle doludur. Sayat-Nova, şarkılarında samimiyetsizliği, soysal eşitsizliği yermekte, beşeri onuru savunmaktadır.
Sanat
XVII. yüzyılın ikinci yarısı ve XVIII. yüzyıl sanat ve mimari açısından da verimli geçmiştir. Ermenistan’da çok sayıda kilise inşa edilmiş ve Osmanlı-İran savaşı yıllarında tahrip edilenler restore edilmiş, Hovnatanyanlar tarafından fresklerle bezenen baş makam Ecmiadsin manastırında ciddi restorasyon çalışmaları gerçekleştirilmiştir.
Ermeni sanatçılar, Ermenistan’ın haricinde, diğer Ermeni kolonilerinde de eserler verir. Nor Cuğa’nın Ermenilere ait konak ve evlerindeki duvar resimleri, günümüze kadar hayran bırakmaktadır. Ünlü ressam Bogdan Saltanov, Ermeni heyeti bünyesinde Moskova’ya gelerek, çalışmalarına orada da devam etmiştir. Nor Cuğa’dan gelen Ermeni heyeti tarafından Rus çarı Aleksey’e hediye edilen ve Ermeni zanaatkârlar tarafından hazırlamış olan “Elmas taht” eşsiz bir sanat eseri olup, günümüzde Moskova’daki Askeri Saray’da korunmaktadır.
http://www.findarmenia.com/arm/history/22/416
Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply