Şahlık İran’ının yeni siyaseti
Afgan ve Osmanlı işgalcilerine karşı İran’daki ayaklanmanın başına geçen ordu komutanı Nadir, Afganları yenilgiye uğratmayı ve ülkeden sürmeyi başarır. İran ordusu, Osmanlı ordusunu da bazı çatışmalarda yenilgiye uğratır. Nadir’in başarıları, halk kitlelerinin desteğine bağlıydı.
Nadir, Osmanlı ordularına karşı yürütmüş olduğu mücadelede Transkafkasya halklarından, özellikle de Ermenilerden destek alır. Nadir, Ermeni halkına karşı olan sempatisinin nişanesi olarak, Ecmiadsin’i ziyaret eder ve ayine katılır, manastırın restorasyonu için 1.000 tuman (günümüze kadar kullanılan İran para birimi-çev. notu) hibe eder ve 15 Kg. ağırlığında altın bir avizeyle süsler, aynı zamanda Ecmiadsin’e değerli halılar ve daha başka hediyeler verilmesi talimatı verir. Nadir şah, katolikosun ve diğer din adamlarının ezelden gelen haklarının yeniden tesis edildiği bir ferman yayınlar. Nadir, uzak görüşlü bir siyaset adamı ve diplomat olarak, yerel halkın sempatisini kazanmasını ve Osmanlı karşıtı mücadeledeki yardımlarını iyi anlamaktaydı.
Pers ve Osmanlı orduları arsında 1735 Haziranında, Yeğvard Köyü yakınlarında gerçekleştirilen savaşta Osmanlılar ağır yenilgi alır. İran ordusu saflarında Osmanlı ordusuna karşı Ermeni askerler ve gönüllüler mücadele etmekteydi. Doğu Ermenistan’ın ünlü liderlerinden Dizak meliki Yezan, Geğarkunik meliki Şahnazar, Yerevan meliki Hakobcan ve diğerleri Nadir’in ordusuna katılmıştı.
Yeğvard savaşı sonunda Nadir, Kars’tan Karin’e ve Bayazet’e kadar uzanan bölgelere akın eder. Osmanlı yönetimi, ordularını Yerevan, Tiflis, Gandzak kaleleri ile Transkafkasya’dan çekmeyi kabul eder. 1736 yılında Erzurum’da İran ve Osmanlı arasında imzalanan antlaşmayla Osmanlılar, İran’ın Doğu Ermenistan ve Doğu Gürcistan üzerindeki egemenliğini tekrar tanır. Nadir, 1736 yılında İran’ın yeni şahı olarak tanınır ve İran, onun yönetimi altında tekrar Doğunun güçlü devletlerinden birine dönüşür.
Artsakh’ta Ermeni özerkliğinin tesisi (Khamsa meliklikleri)
Nadir, şah ilan edildikten sonra, Osmanlı ordularına destek vermiş olan aşiretlerden acımasızca öç alır. Osmanlı taraftarı göçmen Cevanşir aşiretini yerleşmiş olduğu Artsakh ovasından çıkartıp, Horasan’a tehcir eden Nadir, aynı yıl içinde (1736) Artsakh’ı, Gandzak hanlığından bağımsız ilan eder ve özerk bir idari birime dönüştürür. Artsakh’ın dâhili idari bölüşümü ile meliklerin bırakıtsal yetkilerini yeniden tesis eder. Bundan böyle Artsakh meliklikleri (Cıraberd, Gülistan, Khaçen, Varanda ve Dizak) Khamsa (beş) Meliklikleri olarak anılmaya başlar. Dizak meliki Yegan, genel yönetici ve Artsakh melikliklerinin askeri güçlerinin önderi olarak tayin edilir ve han unvanı elde eder. Melik Yegan’ın ölümünün ardından yönetici görevi oğlu Arama, daha sonra ise onun kardeşi melik Yesayi’ye geçer.
Nadir şahın yönetimi döneminde Artsakh melikleri tüm eski haklarını korur. Her melik, gerekli olduğunda 1.000-1.500 askere varan kendi ordusuna sahipti. Artsakh melikliklerin sınırları, Gandzak’tan Araks Nehrine kadar uzanmaktaydı. Ermeni melikler, Nadir şahın ölümünden sonra da Artsakh’a bitişik olarak yerleşmek isteyen Müslümanların tüm denemelerini başarıyla engellemekte ve kurmuş oldukları tahkimatları yıkmaktaydı. Müslümanlar uzun süre, Artsakh’ın ovalık bölgesinde yağmacılık ve soygunla uğraşmakta, sık-sık Ermeni meliklerin mülklerine saldırılar düzenlemekteydi.
Sünik ve Karadağ Ermeni meliklikleri de egemenliklerini korumuşlardır. Sevan Gölü’nün güneydoğu kısmında hüküm süren Melik-Şahnazaryan sülalesinin temsilcileri, Nadir şahın egemenliği yıllarında sadece kendi haklarını korumakla kalmayıp, mevzilerini daha da güçlendirir ve Yerevan Hanlığı’ndan bağımsız olarak tanınırlar. Melikcan Melik-Şahnazaryan, Ararat bölgesinin kalantarı olarak tayin edilir. melikcan’ın ölümünden sonra, oğlu melik Manuçar, Yerevan ve Nakhicevan orduları komutanı olarak tayin edilir. Nadir şahın sonsuz güvenine nail olan Melik Manuçar, Nadir’in Hindistan seferine katılmıştı.
Artsakh’ın özerkliği, bölgenin dini yönetimini teşkil eden ve kurtuluş mücadelesine aktif bir şekilde katılan Gandzasar katolikosluğunun varlığıyla da vücut bulmaktaydı. Katolikosluk, Artsakh’ın hem dini, hem de dünyevi güçlerinin birleşmeleri ile mücadelelerinin temel merkezi olmuştur. Katolikos Yesayi Hasan-Calalyan, 1700 yılından ölümüne kadar dinamik bir şekilde kurtuluş faaliyetinde bulunmuştur. Gandzasar Ermeni Katolikosluğu, katolikos Yesayi’nin ölümünden sonra da Ermeni kurtuluş hareketinin önemli merkezlerinden biri olmuştur. Ermenistan’ın kurtuluşu için çeşitli planlar burada düzenlenen gizli toplantılarda ele alınmaktaydı.
http://www.findarmenia.com/arm/history/22/399
Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply