1677 Ecmiadsin konseyi ve katolikos (Ermeni Kilisesi dini önderi-çev. notu) Hakob Cuğayetsi’nin heyeti
Ermenistan’ın kurtuluşu sorunu, salt Batı Ermenistanlı liderlerin değil, aynı zamanda Doğu Ermenistanlı liderlerin de istişare konusuydu.
Katolikos Hakob Cuğayetsi, 1677 yılında, Ermenistan’ın kurtuluşunun görüşüldüğü gizli bir toplantı gerçekleştirir. Bu toplantıya dini ve dünyevi 12 lider katılır. Sünik ve Artsakh (Karabağ-çev. notu) melikleri de hazır bulunmaktaydı. Yabancı devletlerin yardımına başvurma kararı alınır. Bu amaçla toplanan heyet, 1678 yılı sonlarında katolikos Hakob Cuğayetsi başkanlığında Avrupa’ya gitmek amacıyla Konstantinopel’e varır. Hakob Cuğayetsi, yaklaşık iki yıl Konstantinopel’de kaldıktan sonra hastalanarak vefat eder. Heyet ise Ermenistan’a geri döner. Sünik meliki İsrayel’in oğlu olup heyetin bünyesinde bulunan 20 yaşındaki genç İsrayel Ori geri dönmez ve yoluna devam ederek, Konstantinopel’den İtalya’ya, oradan da Fransa’ya geçer. Fransa’da askeri hizmete girer ve subaylığa terfi eder. Ardından Almanya’ya geçerek, Düsseldorf şehrine yerleşir. Bu şehirde, İmparator tarafından atanmış olan prens Johann Wilhelm’in huzuruna çıkar ve birlikte Ermenistan’ın kurtuluşuyla ilgili düşüncelerini istişare ederler. Johann Wilhelm, İsrayel Ori’nin fikirleriyle ilgilenir ve destek olma sözü verir.
İsrayel Ori, yaklaşık yirmi yıl Avrupa’da dolandıktan sonra, Johann Wilhelm’in önerisiyle durumu yerinde görüp görüşmeler yapmak amacıyla Ermenistan’a gitmeye karar verir. Ermenistan’a gelir, Ecmiadsin’e uğrar ve Sünik’e geçer.
Ori Ermenistan’da, Angeğakot konseyi
1699 yılında, Melik Safraz ve Ori’nin çabalarıyla Sünik’in Angeğakot Köyü’nde gizli bir konsey toplanır. Bu konseyde İsrayel Ori, Avrupa ülkeleri ve Rusya yöneticileri ile görüşmeleri sürdürmekle yetkilendirilir. Bu amaçla İsrayel Ori’ye ve kendisine eşlik edecek olan rahip Minas Tigranyan’a, meliklerin mühürleri ve imzalarıyla tasdikli mektuplar teslim edilir.
Ermeni melikler ve askeri liderler, Johann Wilhelm’e yollamış oldukları mektupla, Ermenistan’a ordu gönderme işini hızlandırması için ricada bulunur. Aynı zamanda, küçük çaplı bir destek birliğiyle Ermenistan’a gelmesi durumunda kendilerinin de Ermenistan krallığının yeniden tesisi için hemen silahlı ayaklanma başlatacaklarını bildirirler. Melikler, askeri yardıma karşın Johann Wilhelm’i Ermenistan kralı olarak tanımaya hazırdı. Prensin ordularının Ermenistan’a gelmesi durumunda, Persleri ülkelerinden atmak için hemen ayaklanmak niyetiyle askeri hazırlık gördüklerini bildirmekteydiler.
Ermenistan’ın kurtuluşunun Pfalts planı
Ermenistan’ın kurtuluşu planı yapan İsrayel Ori Avrupa’ya dönerek, Johann Wilhelm’e bu planını takdim eder. Bu planda, Persleri Ermenistan’dan kovmak için gerekli olan yollar ve tasarruflar belirtilmişti. Bu planda, Avrupa’dan beklenen yardım ve Ermenistan’daki isyancı Ermeni güçlerin katılımı konusu önemli bir yer tutmaktaydı. Osmanlı boyunduruğu altında bulunan Batı Ermenistan’ı da ayaklanmaya katıp, kurtuluş hareketine katılması planda öngörülmekteydi.
Johann Wilhelm, İsrayel Ori’nin planını onaylar ve Floransa ile Viyana önderlerinin de onayını almak için bu şehirlere gitmesini önerir. Floransa dükü askeri birlik vermeye söz verir, Viyana sarayında ise, 1699 yılında Osmanlı İmparatorluğu ile barış antlaşması imzalamış olduklarından dolayı Ermenistan’ın kurtuluşu işine katılmayı reddederler.
İsrayel Ori, Avrupa’da uzun süre dolanıp başarı elde edemedikten sonra, Osmanlı ile İran hâkimiyetine karşı mücadelede Ermenistan için gerçek müttefik o anda sadece Rusya’nın, olabileceği konusunda ikna olur.
İsrayel Ori Rusya’da
1701 yazında İsrayel Ori Rusya’ya gelir ve imparator I. Pyotr’a, Rusya’nın yardımı ile Ermenistan’ın kurtulması planını takdim eder. 10 bininin Kuzey Kafkasya üzerinden Gürcistan’a girmesinin öngörüldüğü 25 bin kişilik bir ordu düzenlenmesi planlanır. Rus-Gürcü ordularına, isyan etmiş Ermeni silahlı güçleri de birleşecekti. Zayıf düşmüş Pers ordusunun bu birleşik orduya dayanamayacağından dolayı Doğu Ermenistan’ın kısa sürede kurtulacağı öngörülmekteydi.
O sırada kuzeydeki savaşla uğraşan I. Pyotr, İsrayel Ori’ye, savaş bittikten sonra bu konularla ilgileneceğine dair söz verir. I. Pyotr, İran ve Transkafkasya’daki durum hakkında bilgi alabilmek amacıyla da İran’a elçilik yollama kararı alır. Elçilik lideri olarak İsrayel Ori seçilir ve kendisine Rus ordusu yüzbaşısı rütbesi verilir.
İsrayel Ori, elçilikle ilgili şüphe uyandırmamak niyetiyle önce Avrupa’ya gider. Papa’nın, ülkesindeki Hıristiyanlara baskı yapılmasına izin vermemesi ricasını ihtiva eden, İran şahına yönelik mektubunu da yanına alır.
İran elçiliği ve İsrayel Ori’nin görüşmeleri
İsrayel Ori, I. Pyotr’ın talimatları ve mektuplarını Rusya’da teslim alıp, 1708’de Şamakh şehrine ulaşır. Rus elçiliği liderinin Ermeni olması, Transkafkasya’da büyük etki yaratır. İsrayel Ori, 1709 yılında yoluna devam eder, İran başkenti İsfahan’a varır ve aynı yılın ortalarında Transkafkasya’ya döner.
Trnaskafkasya’da, Ğuba ve Şamakh hanları ile Ermenistan’ın kurtuluşu için mücadele etmeye hazır olan farklı liderlerle ilişki kurar. İsrayel, Rusya’ya yönelik sempati yaratma konusunda da önemli çalışmalar yapmıştır.
Gandzasar katolikosu Yesayi Hasan-Celalyan da, Rusya’ya dönüşünde İsrayel Ori’ye eşlik eder. İsrayel Ori 1711 yılında aniden Astrakhan’da vefat eder, Yesayi Hasan-Calalyan ise Artsakh’a döner.
Kurtuluş mücadelesi tarihinde İsrayel Ori’nin faaliyetlerinin önemi büyüktür. XVII. yüzyıl sonu ve XVIII. yüzyıl başındaki Ermeni kurtuluş hareketinin gelişimi, büyük oranda Ori’yle ilişkilidir. Ori, Ermenistan’ın kurtuluşu konusunu Rusya’ya endeksleyerek, fiiliyata geçirmiştir. Genel düşmana karşı mümkün olan tüm müttefikleri birleştirmenin öneminin bilincinde olup, bu nedenle Gürcistan kralı Arçil’le olduğu gibi, İran egemenliğinden memnun olmayan çevredeki Müslüman yöneticilerle de görüşmelerde bulunmaktaydı.
http://www.findarmenia.com/arm/history/22/380
Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply