Şah Abbas’ın akınları
Tahta oturan Şah Abbas (1587-1629) 1590 barışından, ordusunu yeniden düzenleyebilmek için faydalanır. Kısa sürede iç çalkantılara son verip, merkezi yönetimi güçlendirmeyi başarır. Özbekleri yenerek, devletin doğu sınırlarını garantiye alır.
Şah, devletin ekonomik güçlenmesine özel ihtimam göstererek, iç ve dış ticareti teşvik eder. İpek ticareti devlet monopolü olarak ilan edilir.
Şah Abbas, İran ordusunu İngilizlerin desteğiyle yeniden düzenler. Avrupa örneğinde yeni, kalıcı bir ordu kurar. Topçu birlikleri oluşturulur. Tüm bunlar, İran’ın güçlenmesi sağlar.
Buna karşın, XVI. yüzyılın 90’lı yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun doğu vilayetlerinde, Küçük Asya’nın doğusunda karışıklıklar baş gösterir. Köylü ayaklanmaları oluşur. Osmanlı devleti, bu isyanları uzun zaman bastıramaz. Bu dönemde, XVII. yüzyıl başında patlak veren taht kavgaları Osmanlı devletini son derece zayıflatır.
Şah Abbas, hâsıl olan durumdan faydalanır. 1603 yılında, Osmanlı-İran savaşı başlar. Acem ordusu kolaylıkla Tebriz’i ele geçirdikten sonra, Yeraskh’ı (Aras-çev. notu) geçip, Nakhicevan’ın (Nahcivan) üzerine yürür. 1604 baharında İranlılar Yerevan’ı kuşatır. Şah, bu yolun üzerinde Cuğa’ya (Culfa-çev. notu) girer ve bu şehrin halkı tarafından mükemmel bir şekilde karşılanır.
Yerevan’ın kuşatması dokuz ay sürer. Osmanlılar, Acem ordusuna inatla direnir. İran ordusunun bir kısmı bu sürede Ermenistan’ın güney ve batı eyaletlerine akınlar düzenler ve buradaki halkın bir kısmını Ararat (Ağrı-çev. notu) Ovası’na getirtir. İran ordusu ciddi bir mukavemetle karşılaşmaz, Ermeniler ise, Osmanlı için İran’a karşı dövüşmeye niyetli değildi. Sonuçta Yerevan kalesi de teslim olur.
Ermenilerin, Şah Abbas tarafından tehcir edilmesi
Osmanlı ordusu 1604 yazında karşı saldırıya geçer ve Arzırum (Karin, Erzurum-çev. notu) üzerinden Kars ve Şirak’a doğru yürür. Şah Abbas, çatışmaya girmeyip, geri çekilmeye, aynı zamanda da, düşman ordularının saldırı yolu üzerinde bulunan toprakları boşaltıp, halkı İran’a sürmeye karar verir. Şah Abbas, bu sayede düşmanı gıda sağlama imkânından mahrum edip, ileri hareketini kısıtlayacaktı.
Şah Abbas’ın tertiplediği tehcir, Ermeni halkını İran’a sürüp, bu sayede ülke ekonomisinin gelişmesine katkı sağlamak niyetini gütmekteydi. Özellikle ipek ticaretinde göze çarpan Ermeni tacirler, İran hazinesine büyük gelir sağlayacaklardı.
İran ordusu, Ararat Ovası üzerinden, Yeraskh’ın akıntısı istikametinde çekilmekteydi. Önlerinden, Ararat Ovası’nda toplamış oldukları tüm ahaliyi İran’a doğru sürüyorlardı. İran askerleri, Kars’tan Cuğa’ya kadar olan tüm bölgede her şeyi yakıyor, Osmanlının eline geçmemesi ve sürülen halkın da geri dönme ümidini kaybetmesi için, yerlerinden edilen halkın evlerini, mallarını, gıdayı, hayvan yemini yok ediyorlardı.
Ermenistan çöle dönüşür. Sadece cephe çizgisinden uzak bulunan Sünik ve Artsakh-Utik (Karabağ-çev. notu) halkı kurtulur. Bunun haricinde İranlılar, yerel halkın, dağlık topraklarının ulaşılmazlığından faydalanarak, güçlü biri şekilde direnebileceğinin bilincindeydi.
Osmanlılar tarafından takip edilen İran ordusu, bir an önce Yeraskh’ın öte yakasına geçmek için halkı acele ettiriyorlardı. Nihayet, büyük kayıplar vererek Cuğa’ya varan halk İran ordusuyla birlikte Yeraskh’ı geçer. Osmanlı ordusu bundan sonra Nahkicevan’a girer.
Göçen halk için en zor olan durum, Yeraskh’ı geçerken oluşur. Var olan köprüler ve diğer imkânlar yeterli değildi. Acemler ise, Osmanlıdan korkarak, bir an önce nehri geçip, takipten kurtulmak istiyorlardı. Ordu, şahın emriyle, halkı nehre doluşmaya ve yürüyerek karşı tarafa geçmeye zorlamaktaydı. İnsanlar nehre doluşmaktaydı. Yüzme bilenler karşı kıyıya varıyor, bunu beceremeyenler, yaşlılar ve çocuklar, kadınlar ve güçsüzler, nehrin sularına kurban gitmekteydi. Daha önce Şah Abbas’ı mükemmel bir şekilde ağırlamış olan Cuğa halkı da yerlerinden edilir. İranlılar her ne kadar herkesi sürgün etmeye çalışsa da, birçok kişi kaçıp, dağlar, ormanlar, mağaralar ve daha farklı yerlerde saklanmayı başarır.
Göçmenlerin bir kısmı, genellikle de köylüler, İsfahan’ın çevre bölgelerine yerleştirilir, Cuğa’nın tüccarlarına ise şahın emriyle İsfahan’a yerleşme izni verilir. Bu insanlar kendi mahallelerini oluşturup, Yeni Cuğa olarak adlandırırlar.
Şah Abbas’ın düzenlediği tehcir, Ermeni halkının başına gelen en büyük felaketlerden biridir. 300 binin üzerinde Ermeni Ermenistan’dan sürülüp, İran’a götürülür.
Ermenistan’ın tekrar bölünmesi
Osmanlı devleti ve Safevi İran arasındaki savaş 1605’te yeniden başlar. Nihai muharebede Osmanlı ordusu yenilir, fakat savaş bununla sona ermez ve değişen başarılarla yaklaşık 30 yıl daha sürer. Başarı bir İranlılar, bir Osmanlılar tarafında olur. İki durumda da operasyonlar Ermenistan topraklarında sürer ve zarar gören, yağmalanan Ermeni halkı olur.
Osmanlılar 1638 yılında Bağdad’ı ele geçirmeyi başardığında, İranlılar barış önerir. 1639 yılında iki taraf arasında barış antlaşması yapılır. Yaklaşık 80 yıl barış tesis olur. Ermenistan bu antlaşmayla Osmanlı İmparatorluğu ve İran arasında bölünür. Sınır bu sefer Akhuryan (Arpa-çev. notu) Nehri’nden Yeraskh’a kadar uzanıp, düz bir çizgi halinde Ermeni Parı dağlarına, Büyük ve Küçük Masisler (Büyük ve Küçük Ağrı-çev. notu) arasından güneye sapıp, Vaspurakan’ı (Van bölgesi-çev. notu) ikiye bölerek Van ile Bağdad’ı Osmanlı tarafında bırakıp Mezopotamya’ya ulaşmaktaydı.
Böylece, İran’a geçmiş olan Doğu Ermenistan bünyesinde Gugark, Şirak, Ararat Ovası, Sünik, Artsakh, Utik, Parskahayk (İran Ermenistanı-çev. notu) ve Vaspurakan’ın bir kısmı kalır. Bu toprakların batısında kalan kısımda bulunan Ermenistan toprakları, ünlü Kars, Van, Arzırum şehirleriyle birlikte Osmanlıya kalır. Bu sınır çizgisi, XIX. yüzyıl başlarına kadar korunur.
http://www.findarmenia.com/arm/history/21/341
Leave a Reply