Kültürel gelişimin ön şartları
Yerevan’daki Matenadaran Müzesi’nin yanında bulunan Fırik’in heykeli Cismani ve ruhani kültürün tüm alanları, X.-XIV. yüzyılda yüksek gelişim seviyesine ulaşır. Kültürel rönesans, ülkenin siyasi ve ekonomik gelişimiyle ilgiliydi. Devletin yeniden tesisi ve güçlenmesi sonrasında oluşan sürekli barış ortamında ekonomi gelişir. Ermeni kralları, eğitim, bilim ve sanat hamileri olmuştur. Kültürel ilerleme, siyasi rönesans ile ilgiliydi. Ortaçağ şehirleri, dünyevi eğitim almış, tabii bilimler, hukuk ve tıp konusunda eğitimli kişilere yönelik büyük talep duymaktaydı. Şehirlerde yaşayan zenginler, sanat değeri yüksek eserlerin alıcısıydı. Komşu ülkelerle yapılan çok yönlü ilişkilerin hareketliliği de kültürel ilerlemenin önemli şartıydı.
Okul
X.-XIV. yüzyılda, okulların sayısı ve verilen derslerin sayısı artar. İlköğretim büyük köyler, manastırlar ve şehirlerdeki okullarda verilir. Genellikle kilise ve devletin desteğiyle faaliyet gösteren ve yazma, okuma, hesap ve şarkı öğretilen ilkokullarda, öğrenciler 12-13 yaşlarında okula kabul edilip, yaklaşık 3 yıl eğitim görmekteydi.
Yüksek okullar olan “Vardapetaranların” (dini yüksek okullar-çev. notu) oluşması daha yeni bir olaydı. Vardapetaranlardaki eğitim süresi 7-8 yıldı.
Öğrenciler, eğitim sonrasında “Vardapet” (rahip) rütbesi alıp, ders verme hakkına haiz olmaktaydı. Ders kitapları elyazması olduklarından dolayı, hayli pahalı olup, nesilden nesle aktarılmaktaydı.
XI.-XII. yüzyıllarda, Hovhannes İmastaser’in faaliyet göstermiş olduğu Ani vardapetaran’ı ünlüydü. Hovhannes’in eğitmenliği döneminde, Ani vardapetaranı, çok sayıda mezun vermiş ve öğrenciler, eğitim faaliyetini Ermenistan’ın farklı kesimlerine yaymışlardır. Başkent Sis’in yüksek okulu, Kilikya Ermenistan’ının eğitim merkezleri arasında büyük üne sahipti.
Ermenistan’ın vardapetaranları arasında en tanınmış olanı, 1280’li yıllarda Nerses Mışetsi tarafından kurulan Gladzor Üniversitesi olmuştur. Bu üniversite, Broşyan ve Orbelyan prensleri tarafından finanse edilmekteydi. Yesayi Nışetsi’nin eğitmenliği yıllarında, yüzlerce genç, eğitim almak için buraya gelmekteydi. Gladzor’daki eğitim sistemi, dönemin Avrupa üniversiteleri düzeyinde bulunmaktaydı. Siyasi ve ekonomik ağır şartlar nedeniyle Gladzor Üniversitesi’nin faaliyetine son vermek gerektiğinde, öğrenciler, Tatev Üniversitesi’ne geçer. 1412 yılına kadar faaliyet göstermiş olan Tatev Üniversitesi’nde, Hovnan Vorotnetsi ve Grigor Tatevatsi gibi ünlü bilim adamları ders vermekteydi.
http://www.findarmenia.com/arm/history/20/310
Bilim
Tarih
Bagratuni hanedanlığı dönemindeki Ermenistan’ın siyasi ve ekonomik yükselişi, bilimin gelişmesi için olanak sunar. Tarih bilimi güçlü bir gelişme gösterir. “Ermenilerin Tarihi” eserlerinin oluşturulması sürdürülür. Bu kitapların yazarları, çalışmalarına, bir önceki tarihçinin bırakmış olduğu yerden başlamaktaydı.
Katolikos (Ermeni Kilisesi önderi) ve siyasetçi Hovhannes Draskhanakerttsi tarafından hazırlanan “Ermenilerin Tarihi” kitabı bu şekilde yazılmıştır. Bir diğer grup tarihçi, komşu ülkelerin tarihini kaleme alıp, “dünya” tarihleri yaratmaktaydı.
Ortaçağ tarih yazımının bu cihetteki temsilcileri Stepanos Taronetsi ve Vardan Areveltsi olmuştur. Tarih yazımının bir diğer yönü, yerel ünlü sülalelerin tarihinin yazıya alınmasıydı.
Tarihçi Tovma Ardsruni, Vaspurakan’ın “Ardsruniler Hanedanlığı Tarihi’ni” yazmıştır. Stepanos Orbeli’nin “Sisakan Eyaleti Tarihi” adlı değerli eseri çok daha ünlüdür.
Ermeni tarihçiliğinde, bu dönemde yeni yönelimler baş gösterir. Tarihçiler, kronolojiler ve yıllıklar yazmaya başlar ve dönemlerinde gelişen olayları, yıllara göre, kısaca kâğıda döker.
Kilikya Ermenistan’ının en tanınmış tarihçisi, Sımbat Gundstabl, “Yıllık” adlı eserinde, Rubenyanlar ve Hetumyanlar döneminin önemli olaylarına yer vermiştir.
Felsefe Anhağt
Yerevan’daki Matenadaran Müzesi’nin yanında bulunan Fırik’in heykeliErmeni felsefi düşüncesi önemli gelişim gösterir. Ordu komutanı ve siyasetçi olmasının aricinde, çok yönlü eğitilmiş bir şahsiyet olan Grigor Magistros Pahlavuni ünlüydü. Grigor, eski Yunan felsefi çalışmalarını çevirip, yorumlamaktaydı. Tanınmış filozof ve yetenekli şair Hovhannes İmastaser, ansiklopedik bilgilere sahipti. Gladzor ve Tatev üniversitelerinde, felsefi eğitime büyük önem verilmekteyd. Hovhan Vorotnetsi ve Grigor Tatevatsi’nin çalışmaları, Ermeni felsefe tarihi için önemli bir ilerleme sağlamaktaydı.
Hukuk
Ermeni hukuk bilimi görülmemiş şekilde gelişir. XII. yüzyılın ilk yarısında yazılmış olan, Davit Alavkavordu’nun “Kurallar” kitabıyla aile ve gündelik sorunlar düzenlenmekteydi. Özellikle Mıkhitar Goş, bu alanda önemli hizmetler vermiştir. Goş, XII. yüzyılı sonlarında kaleme aldığı “Dava Kitabı” adlı kanun kitabı, toplum hayatının tüm alanlarında düzenlemeler getirmektedir. Bu eser, daha Ortaçağ’da çevrilmeye başlanmış ve günümüzde uluslar arası tanının elde etmiştir. Sımbat Gundstabl, bir asır sonra, bu eserin temelinde kendi “Dava Kitabı” yapıtını oluşturmuştur. Bu çalışma, Kilikya Ermenistan’ının özgün şartlarına uyarlanmıştı.
Tabii bilimler
Dönemin oluşturduğu talepler, tabii bilimlerin gelişimini de sağlamıştır. Grigor Magistros, matematik alanında önemli bir çalışma gerçekleştirip, Evklides’in “Geometri” kitabını ilk olarak Ermeniceye çevirmiştir. Ünlü bilim adamı Hovhannes İmastaser, dönemin aritmetik bilimini zenginleştirip, Ermeni takvimini araştırıp, tashih etmiştir.
O asırların Ermeni bilim adamları zooloji, biyoloji ve tıp sorunlarıyla ilgilenmiştir. Ermeni hekimler içinde en ünlüsü, “Ateşli Hastalıkların Tedavisi” çalışmasını, herkesin “okuyup faydalanabilmesi” amacıyla, zamanın konuşma diliyle yazmış olan Mıkhitar Heratsi’dir.
Ermeni hekimler, hastalıkları incelemek amacıyla, Avrupa’da yasak olan, kadavra üzerinde çalışmalar dahi yapmışlardır.
http://www.findarmenia.com/arm/history/20/313
Edebiyat
Halk edebiyatı
X.-XIV. yüzyıllarda, halk edebiyatı gelişmeye devam etmekteydi. Halk, yeni şarkılar, düğün ve aşk melodileri üretmeye devam eder. Halk şarkılarında, çalışan insanların hayalleri ve uğraşmaları yansıtılmaktadır. IX.-X. yüzyıllarda “Sasna Dsırer” destanı tamamlanıp, zenginleştirilir. Hürriyeti uğruna mücadele eden Ermeni halkının arzuları, destanın kahramanı Sasuntsi Davit’le vücut bulmaktaydı. Destanın dört kısmında, hürriyet için çarpışan Ermeni halkının emelleri, zafere yönelik sönmeyen inancı temsil etmekteydi.
Edebi eserler
Dünyevi konularda yazılmış eserler Ermeni edebiyatında yeni bir akım olmuştur. Ermeni dünyevi şiiri, X. yüzyılın en büyük şairi Grigor Narekatsi’yle başlar. Narekastsi’nin şiirleri tabiat, insan ve aşk konuludur. Grigor Narekatsi’nin “Matyan Voğbergutyan” çalışması uluslararası üne sahip olup halk tarafından “Narek” olarak isimlendirilmiştir.
Nerses Şınorhali, önemli bir siyasetçi, din adamı ve şair olmuş, hazırlamış olduğu bilmeceler çok sevilmiş, kaside ve manzum eserlerinde, halkın dertleri ve ahvali yansıtılmıştır.
Frik’in şiirlerinin büyük bir kısmı, dünyadaki haksızlıklara ve yabancı baskılara karşı bir mersiye olup, halka anlaşılır olan konuşma dilinde yazılmıştır.
Fabllar, halk eserleri içinde her zaman için önemli bir yer tutmuşlardır. Mıkhitar Goş (XII. yüzyıl), yeni bir edebi eser türü olan fabl yazımının kurucusu olur ve halkı fabllar sayesinde eğitmeye ve milli kilise etrafında kümelenmeye çalışır. Goş’un fablları, Ermeni dünyevi yazımının ilk sayfalarıdır.
Fabllar, Vardan Aygektsi’nin edebi mirasında da önemli bir yer tutmaktadır. Aygektsi, en önemli Ortaçağ Ermeni fabl yazarı olmuştur. Aygektsi’nin fablları, ihtiva ettiği halk dili ve stili sayesinde geniş yaygınlık kazanmış ve daha Ortaçağ döneminde farklı dillere tercüme edilmiştir.
http://www.findarmenia.com/arm/history/20/318
Çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply