Eğitim
Ermenistan’daki eğitim V.-VII. yüzyıllarda büyük gelişim gösterir. Mesrop Maştots (Ermeni alfabesini oluşturan) ve Sahak Partev (alfabenin oluşturulmasına büyük destek veren dini önder) döneminde dahi Ermeni gençleri yunan ve Asur eğitim merkezlerine gönderilmekteydi. Bu gençler, geri döndükten sonra eğitmen olarak faaliyet gösterir. Bu siyaset, VI.-VII. yüzyıllarda da sürdürülür. Parlak düzeyde Yunan eğitimi alan Ermeni gençleri sayesinde Ermenice büyük oranda düzene sokulur, Helenistik okullar kurulur ve okul ağı daha da genişletilir. Hemen tüm bölgelerde okullar faaliyet gösterir.
Arap egemenliği, Ermenistan eğitimine büyük darbe vurur, bunun sonucunda birçok okul kapanır ve kültür hayatı büyük oranda düşüş gösterir.
Felsefe
Ermeni felsefesi, V. yüzyıldan itibaren büyük başarılara imza atar. Mesrop Maştots’un öğrencilerinden olan Yeznik Koğbatsi, ünlü bir filozof olur. Önceleri öğretmeniyle birlikte çeviri faaliyeti yürüttükten sonra hazırladığı “Yeğds ağandots” (tarikatların reddi) çalışmasıyla paganlığı ve Perslerin Zerdüşt dinini reddederek, Hıristiyanlık öğretisini savunur. Zerdüşt dininin kesin reddi, Pers yöneticilerinin Ermenileri asimile etme denemelerine yönelikti. Yeznik Koğbatsi, Hıristiyanlığı yüceltip, överek, dolaylı olarak Ermeni halkının milli-kültürel özerkliğini savunmaktaydı.
Erken Ortaçağ döneminin en ünlü filozofu, Mısır’ın Aleksandria (İskenderiye) şehrinde eğitim 
almış olan Davit Anhağt (yenilmez) olmuştur. Yunanlı filozoflardan Platon ve Aristotel’in çalışmalarını incelemiş olan Davit, “Sahmank imastasirutyan” (felsefenin tanımlanması) adlı ünlü eserinde Yunanlı büyük filozofların fikirlerini yorumlayıp, geliştirmiş ve öğretilerini Ermenistan’da yaymıştır. Felsefi tartışmalarda yenilmez olduğundan dolayı kendisine “yenilmez” unvanı verilmiştir. Ermenilerin haricinde, Yunanlı ve Romalı filozoflar arasında da büyük ün sahibi olmuştur.
Edebiyat
Ermeni tarihçilerin eserleri, aynı zamanda önemli derecede edebi eserler olmuştur. Sebeos, Sımbat Bagratuni’nin arenadaki hayvanlarla dövüşünü, art arda ayı, boğa ve aslanı yenerek, seyircilerin talebiyle ölüm cezasından bağışlandığını, edebi bir ustalıkla takdim etmektedir.
VII. yüzyıl, iki ünlü filozofla ünlenmiştir. İçlerinden biri, ünlü Hıripsime Kilisesi’nin inşa etmiş ve Aziz Hıripsime’ye ithaf edilmiş olan bir methiye yazmış katolikos (Ermeni kilisesinin dini önderi) Komitas’tır. Diğeri ise, uzun yıllar Ermenistan’ın doğusunda, prens Civanşir’in sarayında yaşayıp, prensin trajik ölümü münasebetiyle bütün bir destan yazmış olan Davtak Kertoğ (şair) olmuştur.
Tıp
Erken Ortaçağ Ermeni yazarlarının eserlerinde tıp ve hekimlerle ilgili çok sayıda veri bulunmaktadır. Bu yazılarda, nabız sayesinde hastalık teşhis etmekten bahsedilmekte, insanın duyu organları (gözler, kulaklar, burun) ve iç organların (kalp, ciğer ve böbrekler) yapısı ile rolüyle ilgili veriler bulunmaktadır. Yeğişe, Hipokrat’a dayanarak, hekimin zengin fakir ayrımı yapmaması gerektiğini yazmakta “Hasta yatağının altından veya eskimiş olduğu önemli değildir, hastanın tüm bedenini inceleyip, ateşi olup olmadığını, kalbinin düzgün attığını, karaciğerinin yumuşak olduğunu veya nabız atışlarının uyumlu olduğunu kontrol edip, buna istinaden hastalara şifa verecek ilaçlar vermelidir”,- demektedir.
Ermeni tıbbı, Yunan ve Romalı ile daha başka yazarların tıp eserlerinin çevirisi sayesinde zenginleşmiş, bu sayede özellikle antik tıp bilimi Ermenistan’da yayılmıştır.
Coğrafya ve astronomi
Antik coğrafya gelenekleri ve Ptolomeus ile İskenderiyeli Papos’un çalışmalarından faydalanıp, çok sayıda şahsi malzemenin de takdimiyle, Ermenistan’ın “tarih babası” Movses Khorenatsi tarafından V. yüzyılda “Aşkharatsuyts” (coğrafya kitabı) oluşturulur. “Aşkharatsuyts” içinde Atlantik ve Hint okyanusları, Akdeniz, Karadeniz ve Hazar Denizi, Avrupa, Asya ve Libya (Kuzey Afrika) ülkeleri gösterilmekteydi. Özellikle Büyük Hayk’ın, Gürcistan’ın, Ağvan’ın (Albania, günümüz Dağıstan dolaylarında bulunan eski bir devlet), İran’ın ve Asya Sarmatya’sının tanımlamaları değerlidir. “Aşkharatsuyts” da büyük bir ihtimalle Sahak Bagratuni’nin hamiliğinde, Ermeni asiler için siyasi bir proje dâhilinde, yeniden tesis edilecek Ermeni Krallığı’nın toprakları ve sınırlarını belirlemek niyetiyle oluşturulmuştur. “Tarih babası”, Büyük Hayk’ın tanımlamasını III. yüzyıl coğrafi kayıtlarından derlemiştir.
Tabii bilimler alanında en tanınmış Ermeni bilim adamı, VII. yüzyıl başlarında Şirak bölgesinde doğan Anania Şirakatsi’dir. İlköğretimini doğum yerinde aldıktan sonra, sekiz yıl boyunca Trabzon’da, ünlü Yunanlı bilim adamı Tükikos’tan ders alır. Büyük astronom ve matematikçi Anania Şirakatsi, antik yazarları inceleyerek “Dünya yumurta gibidir, yumurtanın yuvarlak sarısının ortada, beyazının onun etrafında olduğu ve kabuğun ise dört taraftan kapladığı gibi, dünya ortadadır, hava onun etrafında ve gök de dört taraftan bunu kaplamaktadır”,- diye yazmaktadır. Anania Şirakatsi, güneş tutulmasının sebebinin, engel teşkil eden ay olduğunu bilmekteydi. Ermeni astronomun fikrine göre Samanyolu “Birikmiş zayıf ve güçlü yıldızlar topluluğudur”.
Anania Şirakatsi, uzay bilimi ve matematik alanında, antik bilimin geleneklerinin takipçisi olmuştur. Antik bilimin miraslarının Avrupa’da giderek unutulduğu dönemde Anania Şirakatsi, bu birikimi koruma ve gelecek nesillere aktarma konusunda önemli rol oynamıştır.
http://www.findarmenia.com/arm/
Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan
Leave a Reply