Pap’ın ihanet sonucu öldürülmesinden sonra, Roma’da yaşayıp eğitim almış ve Olimpiyat oyunlarında ün kazanmış olan Pap’ın akrabası Varazdat (374-378), Roma’nın desteğiyle kral olur.
Varazdat da, Roma ve İran arasında manevra yapma siyaseti güder.
Tarihçilere göre Varazdat, güçlü bir sporcu, fakat hayli saf bir kişi olup, devlet işlerinden anlamamaktaydı.
Kral ve ordu komutanı Muşeğ Mamikonyan’la aralarında anlaşmazlık hâsıl olur. Varazdat, eğiticisi Bat Saharuni’nin kışkırtmasıyla Muşeğ Mamikonyan’ı öldürtür ve ordu komutanlığını Saharuni’ye teslim eder.
Varazdat’ın siyasetinden memnun olmayan Ermeni beyler, Manvel Mamikonyan etrafında toplanmaya başlar. Manvel Mamikonyan 378 yılında, Karin (Erzurum) savaşında Varazdat’ı yenerek ülkeden kovar.
Pap’ın, henüz reşit olmayan oğlu III. Arşak (378-389), Manvel Mamikonyan’ın velayeti altında kral ilan edilir.
Manvel, ülkenin fiili yöneticisi olur ve belli bir süre için tüm beyleri bir araya getirerek ülkeyi Perslerin ve Roma’nın saldırılarından korur.
Manvel Mamikonyan’ın ölümünden sonra durum aniden değişir.
Beylerin büyük bir kısmı, III. Arşak’a tabi olmayı reddeder ve İran şahının desteğiyle IV. Khosrov Arşakuni, Ermenistan kralı ilan edilir.
Sadece, ülkenin batısındaki bazı bölgeler Arşak’ın yönetiminde kalır. Ülkenin büyük kısmı ise Khosrov’un egemenliğine geçer. Böylece Büyük Hayk bölünerek daha da zayıflar.
Bizans imparatoru ve İran şahı, uzun süren görüşmeler sonucunda, Ermenistan’ın bölünmesi konusunda anlaşır.
387 yılında imzalanan antlaşmaya istinaden Ermenistan’ın batı kısmı Roma etkisi altında olarak ilan edilir, doğudaki büyük bölümü ise İran’ın.
Bizans ve Pers orduları kendi etki alanlarına yerleşir. Böylelikle, komşu devletler arasında bölüşülerek zayıflayan Ermenistan, artık özerk siyaset sürdürme imkânına sahip olmayıp, krallığın da ortadan kalkması sadece zamana bağlı olur.
III. Arşak’ın 389 yılındaki vefatı sonrasında Roma, kendi etki alanı içinde bulunan Ermenistan’ın batı kısmını IV. Khosrov’un yönetimine teslim eder ve ülke böylece tekrar bir kralın yönetimi altında birleşir. Khosrov, ülkenin batısından toplanan vergileri Roma’ya, doğusundan toplananları ise İran’a göndermekle mükellefti.
Pers kralı, kendisinden onay almadan I. Sahak Partev’i katolikos olarak atayan IV. Khosrov’u, 389 yılında hapse atar. Lakin Ermeni beylerinin bu adıma karşı olduklarından dolayı, Ermeni krallığını ortadan kaldırmaya cüret etmez.
Ermenistan tahtı, IV. Khosrov’un kardeşi Vramşapuh’a (389-415) teslim edilir. Vramşapuh da, Ermenistan’ın iki kısmı üzerinde hüküm sürer.
İran ile Roma arasında hâsıl olan dengeden faydalanan Vramşabuh, iki ülkenin hanedanlarıyla dostluk bağları kurar, Ermeni beyleriyle de iyi ilişkiler tesis eder ve çeyrek asır barış içinde yöneterek, ülkenin refahı, özellikle de milli kültür ve eğitiminin gelişmesine büyük ölçüde katkı sağlar.
Vramşapuh, Ermeni harflerinin yaratılması ve ulusal okulların açılması konusunda Sahak Partev ve Mesrop Maştots’a destek olarak, ülkenin aydınlanması konusundaki çalışmalarında onları teşvik eder.
Yönetim sisteminde beylerin konumları ve görevlerinin belirlendiği Ermenistan’ın yeni “Tahtyazısı”, Vramşapuh tarafından düzenlenir ve İran sarayına tasdik ettirilir.
Vramşapuh’un ölümünden sonra, oğlu Artaşes reşit olmadığından dolayı IV. Khosrov, Ermeni beylerinin önerisiyle hapisten çıkartılarak, 415 yılında tekrar tahta oturur, fakat birkaç ay sonra vefat eder.
Bu fırsattan istifade eden Pers kralı I. Hazkert, Ermeni beylerinin iradesine karşın, kendi oğlu Şapuh’u (416-419), 416 yılında Ermenistan tahtına oturtur. Persler bu adımla, Sasani hanedanlığını Ermenistan’da yerleştirerek, zamanla Ermenileri Hıristiyanlıktan uzaklaştırarak, Zerdüştlüğe döndürmek niyetindeydi. Lakin Şabuh, kendisini her fırsatta hakir gören beylerin teveccühünü kazanmaya muvaffak olmaz.
Şabuh, 419 yılında Tizpon’a giderek, orada öldürülünce, Ermeni beyler, prens Nerses önderliğinde ayaklanarak Pers egemenliğini geçici olarak üzerlerinden atarlar.
Sasani kralı, Vramşapuh’un oğlu Artaşes’i (422-428) Ermenistan kralı olarak tanımaya mecbur olur. Lakin Artaşes, beylerin haklarını sınırlandırmaya çalışır, devlet işlerinden ziyade ava ve eğlenceye zaman ayırır. Düşüncesiz adımlarıyla beyleri zamanla karşısına alır ve beylerin talebi ve yalan suçlamasıyla 428 yılında İran şahı tarafından tahttan indirilir.
Grigor Lusavoriç’in sülalesinin son temsilcisi, katolikos Sahak Partev, son Arşakuni kralına karşı İran şahına suçlamada bulunmayı reddedince, kendisi de görevinden alınır.
Arşakuni hanedanlığı böylece yıkılır ve Ermeni Krallığı ortadan kalkar.
Ermenistan, İran devletinin marzpanlığına (eyalet) dönüşür ve ilk marzpan olarak Vehmihrşapuh (428-443) tayin edilir.
Gugark, Utik, Artsakh, Paytakaran, Parskahayk, Korçayk ve Ağdznik gibi sınır bölgeleri, Ermenistan marzpatlığını zayıflatmak amacıyla ayrılarak, komşu marzpanlıklara bağlanır.
Böylece İranlıların, yüzyıllar boyu sürdürdükleri, Ermeni krallığını ortadan kaldırma mücadelesi, Ermenistan ordusu ve beylerinin mukavemeti sayesinde sürekli başarısızlığa uğradıktan sonra, nihayet Ermeni beyleri sayesinde başarıya ulaşır.
Halklar, kendilerini ulusal devlet sayesinde yabancı saldırılardan koruduklarından dolayı, krallığın yitirilmesi, Ermeni halkı için ağır bir darbe olur.
Bu dönemde Ermenistan’ın devlet erkinin taşıyıcıları olarak beylikler kalır ve ülkenin ekonomik ve resmi faaliyetlerinin büyük bir kısmı ile ordu onların elinde toplanır.
Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan
http://hayenq.do.am/index/arshakownineri_ankowmy/0-20
Leave a Reply