I. Tırdat’tan sonra Part Arşakuni hanedanlığının temsilcileri Büyük Hayk’ın tahtına çıkmaktaydı, fakat taht II. yüzyıla kadar babadan oğla geçmemekte, Partlar tarafından aday önerilip, Roma imparatoru tarafından tasdik edilmekteydi. Bu şekilde, stratejik öneme haiz Ermenistan’da iki güçlü ülkenin etkisi dengelenmekteydi.
Büyük Hayk’ın tahtında I. Tırdat’ı Sanatruk (88-110) izler ve selefinin yapıcı faaliyetini sürdürür, ülke kültürü ve ekonomisi de gelişmeye devam eder. Aradsani Nehri’nin (Muratçay) bir kolu olan Meğraget’in kıyısında Mıdsurk şehrini kurar.
Sanatruk, Daranaki Eyaleti’nin Ani kalesinde bulunan Arşakunilerin aile mezarlığına gömülür. İran orduları 364 yılında Ermenistan’a saldırarak Ermeni krallarının mezarlarını yağmaladıklarında Sanatruk’un, son derece sağlam yapılmış olan mezarını açamazlar.
Sanatruk’u, Aşkhadar (110-113) takip eder, fakat Part kralı, 113 yılında Roma’nın onayını almadan Aşkhadar’ı tahttan indirerek, Aşkhadar’ın kardeşi Partamasir’i Ermenistan tahtına oturtur.
Partlara karşı bir sefer düzenleyerek, Büyük İskender’in ulaşmış olduğu doğu topraklarını ele geçirmek isteyen Roma imparatoru Trayanos, bu durumu fırsat bilerek 114 yılında saldırır ve Ermenistan’ı ele geçirerek Roma eyaleti olarak ilan eder.
Trayanos, Partların başkentini de işgal eder.
117 yılında Ermenistan’da büyük bir ayaklanma olur ve Romalılar ülkeden kovulur.
Trayanos aynı yıl içinde ölür ve Roma ordusu geri çekilir.
117 yılında Büyük Hayk’ın tahtına Sanatruk’un oğlu I. Vağarş (117-140) geçer.
I. Vağarş, başkent Vağarşapat’ı ve Vağarşakert ile Vağarşavan şehirlerini kurar.
Romalılar 140 yılında Vağarş’ı devirerek, Ermenistan tahtını, Tigran ismini alan Sohemos’a (140-185) teslim ederler. Sohemos, Kommageneli Yervanduni hanedanlığı sülalesinden olup, Roma senatosu üyesiydi.
161 yılında Ermeni halkı, prens Tırdat liderliğinde ayaklanarak Sohemos’u ülkeden kovar. Partların müdahalesiyle Ermenistan tahtına Bakur Arşakuni geçer. Lakin 163 yılında Roma orduları Ermenistan’ı işgal eder, Artaşat şehrini yıkar ve Sohemos’u tekrar tahta oturtur. Sohhemos, Vağarşapat şehrinin inşasına devam eder ve bu şehir yıkılan Artaşat’ın yerine başkent ilan edilir.
Sohemos’tan sonra I. Vağarş’ın torunu II. Vağarş (185-198) tahta çıkar. II. Vağarş, Roma’yla ilişkileri düzeltmeyi başarır. Hatta Roma, Kafkas dağ geçitlerinin Ermeniler tarafından vahşi kabilelere karşı savunulabilmesi için, Ermenistan süvari birliklerinin güçlendirilmesi amacıyla ödenekte bulunur.
Vağarş, sağduyulu siyaseti sayesinde Arşakuni hanedanlığının yönetimini Ermenistan’da bırakıtsal şekle çevirir. II. Vağarş, Kuzey Kafkas kabilelerine karşı sürdürülen savaşlardan birinde şehit düşer.
II. Vağarş’ın yerine I. Khosrov (198-216) geçer. I. Khosrov, Kuzey Kafkas kabilelerine karşı cezai seferler gerçekleştirir.
Ermeni kralları için babadan oğla sisteminin kurulması, Romalılar tarafından isteksizce kabul edilir. Roma imparatoru Karakalla, Khosrov’u 216 yılında hileyle tutuklar ve hapse atar.
Khosrov’un oğlu, II. Tırdat-II. Khosrov (216-256) (tarih yazımında II. Tırdat ve II. Khosrov tek bir kişi olarak kabul edilmektedir) Ermeni ordusunun desteğiyle tahta çıkar, ülkeye giren Roma ordularına karşı darbe indirir ve Roma’nın yeni imparatoru, Tırdat-Khosrov’un krallığını tanımaya mecbur olur.
Kısa bir süre sonra Sasaniler, İran’da Arşakuni hanedanlığına karşı mücadele başlatırlar. Arşavir Sasani, 226 yılında V. Artavan Arşakuni’yi yenilgiye uğratarak İran tahtını ele geçirir.
II. Khosrov, Artavan’ın oğulları ile Kafkas halklarını etrafına toplar ve Sasanilere karşı mücadeleye başlar. Sasaniler ise, hanedanlık rakipleri olan Arşakunileri Ermenistan’da devirerek, orada da Sasani hanedanlığını tesis etmek istemekteydi.
İranlılar, 253 yılında Ermenistan’ın büyük bir kısmını ele geçirmeyi başarır. Sadece batıdaki bazı topraklar bağımsız kalır ve II. Khosrov burada egemenliğini sürdürmeye devam eder. İran’ın veliahdı Vormizd-Ardaşir (253-272), Büyük Hayk’ın kralı ilan edilir. Böylelikle Ermenistan’da Sasani hanedanlığı tesis edilmek istenmekteydi. Ermenistan kralına, Sasani devletinde, İran şahından sonra ikinci onurlu yer verilmekteydi. Ermenistan tahtına, İran veliahdı geçmekteydi.
II. Khosrov Arşakuni, 256 yılında Sasaniler tarafından gönderilen kiralık katil Anak Partev eliyle öldürülür. Bunun sonucunda İran orduları Ermenistan’ın kalan topraklarını da işgal eder.
Vormizd, krallar kralı olmasından sonra Ermenistan tahtı, oğlu veliaht Vormızdak’a (272-276) geçer.
Roma ve İran 276 yılında Ermenistan’ın bölünmesi konusunda anlaşır. Ülkenin büyük bir kısmı Sasanilere, Yüksek Hayk ve Dsopk ise Roma’ya kalır. Büyük Hayk’ın kralı olarak Nerses Sasani (276-293) seçilir. Romalılar ilk başta Batı Ermenistan için kral tayin etmez. Ancak 287 yılında II. Khsorov’un oğlu, III. Tırdat Arşakuni (287-330), imparator Diokletianos tarafından Ermenistan kralı olarak tanınır.
293 yılında İran’da taht mücadelesi başlar. Ermenistan kralı Nerses, sırtını sağlama almak ve krallar kralının tahtını ele geçirebilmek için tavizler verir. Büyük Hayk’ın İran’a tabi kısmının yönetimini III. Tırdat’a verir ve Tırdat böylece tüm Ermenistan’ın kralı olur. Nerses, İran tahtını ele geçirdikten sonra Roma’ya karşı savaşa başlar, fakat 297 yılında ağır bir yenilgi alır.
298 yılında Mıdsbin’de imzalanan 40 yıllık barış antlaşması sayesinde İranlılar, Ermenistan’a yönelik haklarından feragat eder.
Kırk yıl süren barış, III. Büyük Tırdat’a Ermenistan’ın ekonomik ve siyasi gücünü yeniden tesis etme, idari, kültürel ve ruhani reformlar yapma imkânı verir.
Türkçeye çeviren: Diran Lokmagözyan
http://hayenq.do.am/index/hayastany_2_3_d_owm/0-17
Leave a Reply