M.Ö. III. ve II. binyıllarda Ermeni Yüksek Platosu ve Ön Asya: İlk Ermeni devletl teşekkülleri
III. ve II. binyıllarda Ermeni Platosu’nda, İndo-German ırkına ait yüzlerce boy yaşamaktaydı.
Ermeni ulusunun şekillenmesi sürecine katılmış İndo-German dil ailesine mensup boylardan en büyükleri HAY ve ARMEN boylarıydı.
<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>HAYASSA
Hitit devleti M.Ö. XVIII.-XII. yüzyıllarda Küçük Asya’da kurulmuştu.
M.Ö. XVII. yüzyılda ise Mittaniler (Hurriler) Kuzey Mezopotamya’da devletlerini kurar.
Hayasa
Hayassa devleti, Büyük Hayk’tan Karadeniz’e kadar uzanan alanda kurulmuştu. Ermeni ulusunun HAY ismi, Hayassa-Azzi devletinin isminden gelmektedir. Hayassa devletinin merkezi, Yeprat (Fırat) Nehri kıyısındaki Ani-Kamakh (Kemah) yerleşimi olmuştur.
Hayassa’nın kelime anlamı, Hay + asa (Hititçe) – Hay (Ermeni) ülkesi, olmuştur.
Hayassa ismi ilk olarak, babası kral III. Tudkhalia (M.Ö. 1410-1380) ile birlikte Hayassa’ya karşı iki sefer düzenlemiş olan Hititlerin Suppiluliumi (M.Ö. 1380-1346) kralının yazıtlarında belirtilmektedir. Savaş, Kumakhkha yakınlarında gerçekleşip, Karannilerin yenilgisiyle son bulmuştur.
Sonrasında, Suppilulium ve Hayassa kralı Huganna arasında antlaşma yapılır ve Suppiluliumi, kızkardeşini Huganna’ya eş olarak verir.
Kral Annia, Huganna’nın ölümünden sonra Hititlerin Dankuva şehrine saldırır (M.Ö. 1338), fakat Hitit kralı II. Murşili (M.Ö. 1346-1320), Hayassa’ya saldırarak ele geçirir.
Hayassa’ya dair son kayda, M.Ö. XIII. yüzyıldaki bir Hitit kaydında rastlamaktayız.
KARİN’in (Erzurum) kuruluşu kral Karanni’ye, ANİ (Ani-Kamakh, Kemah) şehrinin kuruluşu ise kral Aniia’ya bağlanmaktadır.
<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–> Armeni-Şupria
Eski çağlardan beri Ermeni Yüksek Platosu’nun güneybatısı ve Küçük Asya’nın doğu kısmında yaşamakta olan Armenler, Asur kayıtlarında Urume, Urartu kayıtlarında ise Urme veya Arme olarak anılmakta, Homeros ise bu ismi Arim olarak belirtmektedir.
Armeni-Şupria
Armeni, Armenia ve Armina isimleri ise Hurri-Urartu kökenlidir. Armeni, Arme +ni (Hurri soneki) = Armenlerin ülkesi anlamına gelmektedir. M.Ö. XXIII. yüzyıldan kalma yazılı bir kayıtta, Akkad kralı Naram-Sin’e karşı 17 kralın durduğunu, bunlardan 11.’sinin Armani ülkesi kralı Mandakina olduğu belirtilmektedir.
İkinci kayıt, I. Sargon’un (M.Ö. 1980-1948) bir yazıtıdır ve Armani ülkesinin, Sargon’un egemenliği altında bulunduğunu belirtmektedir.
Urume şekli ise ilk olarak Asur kralı I. Tigladpalasar (M.Ö. 1115-1077) zamanından kalmadır. Burada, Şupria ülkesinin Alzi ve Ağdznik bölgelerinin, Urumealılar tarafından ele geçirilmiş olduğundan bahsedilmektedir.
Urmeukhi olarak adlandırdıkları Armeni-Şupria’ya akın gerçekleştiren ilk Urartu kralı, Menua olmuştur. I. Argişti M.Ö. 773 yılında Urme’ye saldırıp, tahrip ederek 24 bin kişi esir alır.
Arme şekli ilk defa II. Sardur zamanında kullanılmaktadır. II. Sardur üç akın gerçekleştirerek 8500 esir götürür.
<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Ermenistan’ın güneyinde Sukhmu ülkesi bulunmaktaydı. Ermenistan’ın, Gürcüler tarafından Somkheti olarak adlandırılmasının kaynağı bu olabilir.
Yeprat’ın sağ kıyısında bulunan Tegarama ülkesi, İncil’de Torgom’un evi (ülkesi) olarak belirtilen ülkedir.
Tegarama’nın güneyinde Melid ülkesi (günümüz Malatya’sı) bulunmaktaydı.
<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Nayiri
XIV.-XIII. yüzyıllarda Van Gölü çevresi, güneyi ve batısında yaşayan Hurri-Urartu ırkları, Asur kayıtlarında NAİRİ olarak anılmaktaydı. Bu isim Asur dilinde Nehirler (Sular) Ülkesi anlamına gelip, Yeprat ve Tigris (Dicle) nehirleri arasında bulunduğundan dolayı bu isimle anılmıştır.
Nairi ülkesiyle ilgili ilk kayıt, Nairi’yi ele geçirmiş olan kral I. Salmanasar (M.Ö. 1280-1261) yazıtlarında karşımız çıkmaktadır.
Kral Tukulti-Ninurta (M.Ö. 1261-1239) da Nairi’ye saldırdığında, karşısına Nairi’nin 40 kralı (boyların yöneticileri) çıkmıştır.
I. Tigladpalasar, Nairi’ye karşı üç akın düzenlemiştir. II. Asurnazirapal (M.Ö. 883-859) da akınlar düzenlemiştir.
<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–> Etiuni
Ararat (Ağrı) Ovası ve güneyinde Etiuni soy birliği yayılmıştı. Bu ülke, batıda Nairi ülkesiyle sınırdaştı. Sevan Gölü çevresi Sular Eteuni’si olarak anılmaktaydı. Etiuni’nin merkezi bölümü, Aza ülkesini oluşturmaktaydı, günümüz Yerevan’ı bu bölgede bulunmaktadır.
<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Daya
Ermeni Yüksek Platosu’nun kuzeybatısında bulunmaktadır ve ismi Ermenistan’ın Tayk bölgesine (günümüz Artvin, Ardahan dolayları) geçmiştir.
<!–[if !supportLists]–> <!–[endif]–>Van (Urartu, Ararat) Krallığı
ErmeniYüksek Platosu’nun güneyinde, 8 soydan oluşan Uruatri soy birliği yerleşikti. Asurlular I. yüzyılda bu ülkeye saldırıp tahrip etmişlerdi.
M.Ö. 859’da, Arçeş (Arzasku, Erciş) şehrini başkent olarak seçen Biaynili kralı Arame’nin adı geçmektedir.
M.Ö. XI.-VII. yüzyıllarda Van krallığı
Arame’yi Lutiprin, ardından da I. Sardur (M.Ö. 835-825) takip eder. I. Sardur, Tuşpa-Van şehrinin kuruluşuyla ilgili çivi yazıtında kendisini “Büyük kral, güçlü kral, kâinatın kralı, kralların kralı” olarak anmaktadır.
Sardur’u, oğlu İşbuini (M.Ö. 825-810), ardından İşbuini’nin oğlu Menua (M.Ö: 810-786) takip eder. Bu yöneticilerin döneminde krallık güçlenir. Kuzeyde Araks (Aras) Nehri kıyılarına ulaşan Menua, Ararat’ın kuzey eteklerinde Menuakhinili şehrini kurar. Daha sonra Urme (Taron, Muş) ve Arkhi (Hark) eyaletlerini ele geçirir. Batıda ise Dsupa (Dzopk, günümüz Tunceli-Elazığ bölgesi) ve Melid (Malatya) ülkelerini işgal eder.
Menua tarafından inşa edilen ve Hayots Dzor’dan Van’a kadar uzanan 72 kilometrelik bir su kanalı (Menua kazısı) daha sonra Şamiram Kanalı olarak adlandırılmıştır.
Menua’dan sonra hüküm süren oğlu I. Argişti (M.Ö. 786-764), Ararat Ovası’nı ele geçirerek, Arin Berd tepeciği üzerinde M.Ö. 782 yılında, AR tanrısı adına Erebuni şehir-kalesini kurar ve 6600 Ermeni askerini, aileleriyle birlikte buraya yerleştirir.
Bir yıl sonra, Ararat Ovası’nın merkezinde Argiştikhinili (Armavir) şehrini kurar. Ardından Sevan Gölü çevresini, Şirak bölgesini (günümüzde Gümrü) ve Daiukhi’yi (Tayk) ele geçirir. Argişti’yi, oğlu II. Sardur (M.Ö. 764-735) izler. II. Sardur, Velikukh’u (Geğarkukik, Sevan bölgesi) ele geçirdikten sonra Arme ülkesine saldırır.
Asur kralı III. Tigladbalasar, M.Ö. 743 yılında Sardur’u yenilgiye uğratıp, başkent Tuşpa’yı kuşatır, fakat ele geçirmeye muvaffak olamaz.
Sardur’u, oğlu I. Rusa (M.Ö. 735-713) takip eder. I. Rusa, Rusakhinili şehrini inşa eder. I. Rusa’nın krallığı döneminde Asur kralı II. Sargon, Rusa’ya bağlı Mudsadsiri beyliğine saldırarak Khald ve Teyşebaini tanrılarının tapınaklarını yağmalar.
Kuzey Kafkasya’lı göçebe Kimmer boyları bu dönemde işgal akınlarına başlar, onları İskitler izler.
Rusa’yı izleyen II. Argişti (M.Ö. 713-685) Asurla çatışmaya girmekten kaçınır.
Kimmerlerle ittifak yapan II. Rusa (M.Ö. 685-645) Prügia (Finike) ve Khatti’yi ele geçirir.
Zvartnots harabelerinde bulunan bir yazıtta, Hrazdan Ovası’nda Rusa tarafından üzüm bağları ve meyve ağaçları dikilmiş olduğu belirtilmektedir.
II. Rusa, Yerevan yakınlarında Teyşebaini (Karmir Bılur) iç kalesini kurar. Senekerim’in (M.Ö. 704-681) elinden kurtulan Sanasar ve Adramelik’in Ermenistan’a sığınması, II. Rusa zamanında vuku bulmuştur.
Bu dönemde güçlenen Mar krallığı Ermenistan ve Babil’le ittifak yaparak M.Ö. 612 yılında Asur krallığını yıkar. Daha sonra gelen krallar III. Sardur (M.Ö. 645-635), IV. Sardur (M.Ö. 635-625), III. Argişti (625-620), Erimena (M.Ö. 620-610), III. Rusa (M.Ö. 610-600), IV. Rusa (M.Ö. 600-590) olmuştur.
M.Ö. 590 yılına doğru Mar’lar Ararat Ovası’na saldırıp, yerel aşiretlerin de yardımıyla, aralarında Teyşebaini’nin de bulunduğu, birçok Urartu şehri ve merkezini tahrip ederler.
Urartu krallığının çöküşüyle birlikte, Ermeni ulusunun şekillenme süreci son bulur. Ermeni Yüksek Platosu’nun sakinleri, yeni bir Ermeni devleti olan, Yervanduniler Krallığı dâhilinde toplanır.
http://www.yerkir.ru/2012-01-14-20-46-26/1006-2012-01-15-08-32-49
http://norsahag.blogspot.com/2009/09/blog-post_05.html
Leave a Reply