Anahit Astoyan
Eskı Yazılar Müzesi
Matenadaran bilim elemanı
XIX. yüzyılda bakanlık görevi yürütmüş olan Ermenileri sayarken, çeşitli bakanlıklarda, sous secretaire D’etat vazifesine denk düşen danışman (müsteşar) görevini ifa eden
Ermeni devlet görevlilerinin, bakan rolü gördüklerini belirtmek gerekir. Danışman olarak görev yapanlar fiili olarak bakan yardımcısı olup, bakanlıkların tüm derdi ve sorumluluğunu omuzlarında taşımaktaydı. Çok sayıda Ermeni devlet görevlisi Osmanlı İmparatorluğu’nun ticaret, maliye, posta-telgraf, kamu yapıları, orman ve maden, eğitim, adalet ve dışişleri bakanlıklarında danışman olarak hizmet vermiştir.
Mihran Bey Düz (1817-1891):
Nesilden nesle saray kuyumcubaşılığı ile hazine ve darphane müdürlüğü yapmış olan Düzyan sülalesindendir. Kardeşi, Hagop Çelebi Düzyan’ın 1847 yılında vefat etmesinden sonra hazine müdürlüğü görevine getirilir. Darphaneyi, Avrupa’dan getirilen yeni makinelerle donatarak para basma işlemini hızlandırır. Mihran Bey Düz’ün en önemli işlerinden biri, Kırım Savaşı (1853-1856) sonrasında devletin ekonomik olarak zor durumda kaldığı zaman, devlet tahvilleri piyasaya sürmek olmuştur. 1855 yılında kendisine padişah tarafından Bey unvanı verilmiş, daha sonra da Tanzimat Meclisi üyeliğine seçilmiştir. 1856 yılında, yeni oluşturulan Duruşma Kararları Yüksek Kurulu’na üye olmuştur. Adalet Bakanlığı’nda benzer yüksek mevki emanet edilen ilk gayrimüslim, Mihran Bey Düz olmuştur. Bir yıl sonra Eğitim Bakanlığı’nda bakan yardımcısı olan Mihran Bey Düz, 1862 yılında padişah tarafından valide sultanın mali işler sorumlusu tayin edilir. Mihran Bey Düz, 1867 yılında Sultan Abdülaziz’e eşlik edip, Osmanlı hükümetinin temsilcisi olarak, uluslar arası bankerler toplantısına katılır, 1870’te Devlet Konseyi’ne üye olur, 1877’de ise ilk Osmanlı meclisine mebus seçilir.
Krikor Odyan (1834-1886)
Konstantinopel’de yaşayıp, Ermeni cemaatinin toplumsal, siyasal ve kültürel hayatında önemli yerleri olan, ünlü isimler vermiş Odyan sülalesinin ikinci nesil temsilcilerindendir. Krikor Odyan, nitelikli bir Aydın ve milli reform tarihinde önemli rol oynamış bir kişi olarak herkes tarafından tanınmıştı. Milli anayasayı yaratan Nahapet Rusinyan, Nigoğos Balyan ve Serovpe Viçenyan’la fikirde ve fiiliyatta birlik olmuştur.
Krikor Odyan, devlet adamı olarak da tanınmıştır. 1860’ta Dışişleri Bakanlığı sekreteri olarak göreve gelir, ardından aynı bakanlığın yabancı diller muhaberatı dairesini yönetir ve saniye derecesi elde eder. 1865 yılında, genel siyasi müdür olarak Tuna Vilayeti’nin merkezi Rusçuk’a atanır. 1868 yılında Devlet Konseyi sekreteri tayin edilir, 1869’da ise Dışişleri Bakanlığı’nda daire başkanı olur. 1871 yılında Kamu Yapıları Bakanlığı bakan yardımcısı görevini yürütür. Aynı yıl içinde, kısa süreliğine Ticaret Bakanlığı’nda danışmanlık yapar. 1872 yılında Devlet Konseyi üyesi seçilir. 1875 yılında Kamu Yapıları Bakanlığı’nda yeniden bakan yardımcısı görevine getirilir ve bakanın yerinde olmadığı zamanlar, bakanlığın tüm işleri Odyan’ın sorumluluğuna bırakılır. 1876 yılında bala derecesi alır. Türk ileri gelenleriyle iyi ilişkiler içinde bulunur ve en gizli görüşmelere katılır. Devlet yapısının iyileştirilmesi işlerinde Krikor Odyan önemli oranda katılım sağlar. 1876’da ilan edilen Osmanlı anayasasına öncülük eden vezir-i azam Mithat Paşa’nın en yakın danışmanı olup fiiliyatta anayasa metninin hazırlayıcılarındandı. Osmanlı Anayasa Kurulu’nun lağvedilmesi konusunda II. Abdülhamit’in emrinden sonra, anayasayı hazırlayanlar ve taraftarlarının hayatı tehlikeye girer. Abdülhamit’in baskılarından kurtulmak için 1880 yılında Paris’e sığınmaya mecbur olur. Sürgünde, Krikor Odyan’ın en iyi arkadaşı, kalemi olmuştur.
Bedros Kuyumcuyan (?-1899):
Uzun yıllar Osmanlı idari sisteminde çalışmıştır. Devlet memuru olarak görev yaptığı tüm süre boyunca, olağanüstü zekâsı ve profesyonelliği sayesinde herkes tarafından takdir edilmekteydi. Bedros Kuyumcuyan 1868’de Devlet Konseyi üyesi seçilir ve 1874 yılına kadar görevde kalır. 1878 yılında Orman ve Maden bakanı olur. Yirmi yıldan uzun bir süre bu görevde kalır. Hovsep Kuyumcuyan, yukarıda belirtilen devlet makamları dışında farklı komitelerin de başkanlığını yapmaktaydı. Kamu Yapıları bakan yardımcılığı görevi de kendisine emanet edilmişti. Ticaret odası üyesiydi. 1893 yılında tekrar Devlet Konseyi’ne üye olur. Osmanlı yönetimi tarafından II. derece Osmaniye ve I. derece Mecidiye madalyalarıyla onurlandırılıp bala derecesine erişmiştir.
Bedros Kuyumcuyan, Ermeni Katolik cemaatinin en önemli şahsiyetlerinden biriydi.
1889’da Ermeni Katolik Patrikhanesi Yönetim Kurulu üyeliğine ve Konstantinopel’deki Pangaltı semtinin Surb Hagop hastanesi-huzur evinin yöneticisi seçilir. Bedros Kuyumcuyan hayırsever olarak da tanınmıştı.
Hovhannes Vahanyan (Vahan Efendi, 1832-1891):
Paris’te kimya eğitimi alır. Konstantinopel’e dönerek devlet hizmetine geçer. 1860 yılında, yeni kurulan Ticaret Mahkemesi üyesi, 1864 yılında ise II. Ticaret Mahkemesi başkanı seçilir. 1867 yılında ula-i sani derecesi elde eder. 1868 yılında ticaret bakanı yardımcısı, 1871 yılında ise eğitim bakanı danışmanı görevlerinde bulunur. 1872 yılında Devlet Konseyi’ne üye olur. 1872-1873 yıllarında Galatasaray Lisesi müdürü olur ve aynı zamanda kamu yapıları bakanı danışmanlığı yapar. 1875 yılında tekrar Devlet Konseyi’ne üye seçilir. Bu tarihten, 1891 yılındaki vefatına kadar adalet bakanı yardımcısı görevinde bulunur. Çeşitli bakanlar zamanında devamlı gölgede kalarak, sessiz ve görünmez bir şekilde bu bakanlığın tüm işlerini aslında kendisi yürütür. Adalet Bakanlığı bünyesinde ve farklı adalet kurumlarında Hovhannes Vahanyan haricinde Ermeniler önemli mevkiler yönetip, Osmanlı İmparatorluğu’nda adalet biliminin gelişmesine önemli katkı sağlamışlardır.
Hovhannes Vahanyan, Konstantinopel Ermenilerinin cemaat yaşamına önemli katkı sağlayıp, yeni kurulan Eğitim Şurası’na 1853-1855 ve 1857-1859 yıllarında üye olmuş, tavsiyeleriyle milli sorunlara destek sağlamıştır. 1853 yılında “Kimya bilimine giriş/prensip” çalışması yayınlanmıştır.
Bakanlıkların en önemli görevlerinden biri hukuk müşavirliğiydi. Bu görevi Kapriel Noradunkyan ve Hrant Abro Dışişlerinde, Kapriel Serviçen ve Bedros Horasancıyan Kamu Yapıları Bakanlığı’nda vs sürdürmüşlerdir.
Osmanlı yönetimi, Ermeni yüksek rütbeli görevlileri sıklıkla bir bakanlıktan diğerine nakletmiştir. Bu yer değişimlerinin niyeti, Ermeni devlet görevlilerinin bilgisinden yararlanarak, tüm bakanlıkları modernleştirmekti. Ermeni memurların çalıştığı bakanlıklar, Avrupai bir hale bürünmekteydi.
Osmanlı İmparatorluğu’nda hizmet görmüş Ermeni devlet görevlilerinden bahsederken, Osmanlı meclisi mebusu olarak ülkenin siyasi hayatına katkı sağlamış olanlara da değinmek gerekir. Devlet Konseyi’nin (1868) kuruluşundan itibaren bu kuruluşta çok sayıda Ermeni görev almıştır. Ermeniler, Devlet Konseyi’nin hemen tüm bölümlerinde bulunmuş ve özellikle yasama çalışmalarıyla bu kuruluşta önemli hizmetlerde bulunmuşlardır.
Osmanlı İmparatorluğu’nun farklı bakanlıkları ve diğer yönetim organlarında Ermeniler büyük bir sayı teşkil etmekteydi. Osmanlı idari sisteminde hizmet veren yüksek dereceli Ermeni devlet görevlilerinin sadece isimlerini anmak dahi sayfalar tutar.
Bu makalenin sınırları, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ermeni devlet görevlilerinin, devlet katında sergiledikleri çalışmalar kadar dikkate şayan, cemaat çalışmalarına da değinmeye imkân vermemektedir. Bu insanlar, memuru oldukları Babıali’ye ve saraya olduğu kadar, ait oldukları millete de aynı derecede sadakatle hizmet vermişlerdir. Hagop Gırcikyan, Krikor Ağaton, Krikor Odyan, Kapriel Noradunkyan ve sayısız Ermeni memur kimliklerini inkâr etmeden, sürekli olarak Ermeni milletinin erekleriyle bütünleşmiş olarak, bunların gerçekleşmesi için sarf edilen çabalara katılıp, sarayda ve hâkim resmi çevrelerde sahip oldukları güven ve mevkilerini milli sorunların halli ve Ermeni davası için kullandılar. Birçok milli sorun, Ermeni memurların çabaları ve desteği sayesinde çözüme ulaşmıştır. Örneğin, Milli Anayasa hareketinin başında saray görevlisi, mimar, doktor, üniversite hocası olarak saray çevreleriyle iyi ilişkiler içinde bulunan kişiler bulunmaktaydı. Ermeni memurlar, vatandaşlarının acı ve kederlerine dert ortağı olmuşlardır. Ermeni halkı, milli gerekler için para esirgemeyen ve maddi imkânlarıyla Ermeni kilisesi, okulu, hastanesi ve aydınlarına destek olarak, Ermeni halkının gelişmesi ve yükselişine katkıda bulunmuş olan, Osmanlı devleti hizmetindeki Harutyun Bezciyan’ı ve Aproyan, Düzyan, Dadyan ile Balyan sülalelerinin hayırseverlerini minnetle anmaktadır.
Makale dizisinin sonu
anahitas@mail.ru
Akunq.net
Leave a Reply