Anahit Astoyan
Eskı Yazılar Müzesi
Matenadaran bilim elemanı
Bu makalenin sınırları, Osmanlı İmparatorluğu’nun resmi görevlerinde ve Avrupa nezdinde imparatorluğun şerefini yüksek tutarak, Ermeni milletinin adını yüceltip, göze çarpmış olan tüm Ermeni devlet adamlarına değinmeye kâfi gelmeyecektir. Gerçekten de, Ermeni-Osmanlı ortak tarihi, son derece yetenekli birçok Ermeni devlet adamının ismini sinesinde barındırmaktadır.
Bu isimlerden sadece birkaçını takdim etmekteyiz.
Krikor Ağaton (Ağatonyan, 1825-1868):
İstanbul’un Hasköy mahallesinde doğup, aynı semtteki Nersesyan Ermeni Okulu’nda okuduktan sonra 1840 yılında Mıkırtiç Amira Cezayirliyan’ın imkânlarıyla, ziraat eğitimi almak üzere Paris’e gönderilir. Paris’te, Krinyon ziraat yüksek okulunu bitirdikten sonra 1847 yılında Konstantinopel’e dönerek Ay-Mama’daki ziraat okuluna müfettiş tayin edilir. Kirkor Ağaton, 1860 yılında Maliye Bakanlığı yüksek kurulu üyesi seçilir. 1864’te Osmanlı telgraf dairesi, 1866’da ise posta genel müdürlüğü Krikor Ağaton’a teslim edilir. Aynı yıl Osmanlı temsilcisi olarak uluslar arası Paris telgraf komisyonunun çalışmalarına katılır. 1867 yılında başarılı bir şekilde Osmanlı posta pullarının basımını gerçekleştirir.
Kirikor Ağaton, çalışmalarıyla ülkede ziraat alanında yeni tekniklerin yayılmasına katkı sağlar. Konstantinopel’deki dergilerde yayınlanan makalelerinde, tüm ülkelerin ekonomisinde ziraatın önemine değinmekteydi. Ağaton, Osmanlı İmparatorluğu’nda toprak işleme konusunda en son Avrupa metotları ve tekniğinin kullanılması sorunlarına değinmekteydi.
Krikor Ağaton, ekonomist olarak Avrupa bilim çevrelerinde büyük saygınlığa sahip olmuştur. 1853’te Fransa İmparatorluk Bahçecilik Derneği üyeliğine seçilir, 1859’da ise Turin (İtalya) Ziraat Akademisi’nin yurt dışı üyesi. Ağaton, Fransız Şeref Lejyonu Haçı sahibiydi.
Krikor Ağaton 1868 yılında Abdülaziz tarafından kamu yapıları bakanı tayin edilir. Osmanlı tarihinde, kendisine bakanlık koltuğu emanet edilen ilk Hıristiyan olmuştur. Lakin vakitsiz ölümü göreve başlamasını engellemiştir.
Krikor Ağaton, XIX. yüzyıl Ermeni Rönesans’ının en parlak şahsiyetlerinden biri olmuştur. Konstantinopel Ermeni Hayır Derneği kurucularından olmuş ve yönetim kurulu başkanlığı yapmıştır.
Andon Yaver Paşa Tıngıryan (1812-1908):
58 yıl Osmanlı devletine hizmet etmiştir. Kendi kendine Fransızca, İtalyanca, Yunanca, Türkçe öğrenmiştir. 24 yaşında devlet hizmetine girmiş, Babıâli tercümanlık dairesinde çalışmış, ardından vapur işletmeleri müdüriyetine geçmiştir. Kırım Harbi (1853-1856) esnasında Osmanlı genelkurmay başkanı Ömer Paşa’nın sekreterliğini yapmıştır. 1855 yılında deniz miralay rütbesi alır. 1855-1856 yıllarında Vapur İşletmeleri genel müdürlüğü ile İmparatorluk Tersanesi müfettişliği Tıngıryan’a teslim edilir. 1862 yılında mirliva rütbesi alır. 1864 yılında Savaş Bakanlığı’nın yabancı dillerle muhaberat dairesi müdürü tayin edilir.
Andon Tıngıryan, 1870-1871 yıllarında Devlet Konseyi’ne üye seçilir. 1875-1876 yıllarında Rumeli Beylerbeyi olur. Osmanlı posta ve telgraf bakanı görevini yürüttüğü sırada önemli yenilikler yapar ve bakanlık çalışmalarının ıslahı, Avrupalaşması yönünde belirgin bir rol oynar. 1881’de Kamu Borçları Müdürlüğü müfettişi, 1903 yılında ise Maliye Yüksek Kurulu üyesi seçilir. Andon Paşa Tıngıryan, Osmanlı İmparatorluğu ve yabancı ülke hükümetleri tarafından farklı derecelerde Mecidiye, Osmaniye, Şeref Lejyonu, Sant Mavrikios, Sant Lazar vb. madalyalarına layık görülmüştür.
XIX. yüzyılın tanınmış Ermeni devlet adamlarından olan ünlü maliyeci Hovhannes Çamiç’in doğu dillerine vakıf olması, devlet hizmetine girmesini kolaylaştırmıştır. 1867 yılında Osmanlı Bankası’nın muhasebe bölümüne müfettiş tayin edilir, ardından Devlet Tahvilleri Müdürlüğü yöneticiliğine getirilir, 1877’de ise ticaret bakanı tayin edilir. 1878’de Kamu Yapıları Bakanlığı’nda bakan yardımcılığı yapar. Hovhannes Çamiç, muhasebe dairesinin kurulmasına önayak olan kişilerden olup, 1879 yılında bu daireyi yönetmiştir. 1881 yılında Server Paşa ve Münih Bey’le birlikte, yabancı mali heyetlerle yapılan görüşmelere katılır. Hovhannes Çamiç, Devlet Konseyi’ne de üye olmuştur.
Bedros Hallaçyan, Konstantinopel Makruhyan ve Berberyan Ermeni okullarında ilköğrenimini tamamladıktan sonra eğitimine Galatasaray Lisesi ve Konstantinopel Hukuk enstitüsünde devam eder. 1892’de Paris’e gidip, Zanaat ve Hukuk enstitülerinde öğrenim görerek hukuk, siyaset ve ekonomi bilimleri dallarında doktora yapar. Konstantinopel’e döndükten sonra Kamu Borçları Müdürlüğü’nde hukuk bölümü danışmanı yardımcısı görevine getirilir. 1908 yılında milli mebus seçilir. 1911 yılında tekrar seçilir ve Siyasi Konsey’e üye olur. 1908 yılında İttihat (İttihat ve Terakki Partisi) üyesi olarak Osmanlı meclisine seçilir. Bedros Hallaçyan, Paris’te bulunduğu süre içinde İttihat ve Terakki Partisi’nin sürgündeki üyeleriyle ilişki kurar. Kapriel Noradunkyan’ın 1908 yılındaki istifasından sonra Hallaçyan, kamu yapıları bakanı tayin edilip, bakanlık görevinde kaldığı bir buçuk yıl zarfında, bakanlık çalışmalarında bazı reformlar gerçekleştirir.
Bedros Hallaçyan, 1912’de Paris’te toplanan uluslar arası maliyeciler toplantısına Osmanlı temsilcisi olarak katılır. Milletine yararlı olma düşüncesiyle görevinden istifa eder. 1913 yılında tekrar Osmanlı Meclisine mebus seçilir.
Milletvekilliğine paralel olarak hukuk danışmanı ve meclis bütçe komisyonu başkanlığı görevlerini de yürütür. Birinci Dünya Savaşı yıllarında kısmen geri plana atılır. Bedros Hallaçyan, İttihat’ın en sadık üyelerinden biri olmasına rağmen, Ermeni olmasından dolayı İttihatçılar tarafından kızağa alınmıştı. Hallaçyan, ateşkesten sonra Paris’e yerleşir. 1929 yılında HBIM’de (“Hay Baregordsakan Indhanur Miutyun” Ermeni Hayırseverlik Genel Cemiyeti, EHGC) yönetim kurulu üyeliği yapar. 1934 yılında, uluslar arası ekonomik krizle ilgili, Fransızca olarak yayınladığı bilimsel çalışma uzmanlar tarafından takdirle karşılanır.
Kaspar Sinabyan (1862-1933):
Tanınmış askeri Doktor Albay Kaspar Bey Sinabyan’ın oğludur. İlköğrenimin Kadıköy Ermeni okulunda başlar ve Venedik’teki Surb (Aziz) Ğazar Manastırı’nda (1876-1880) ve Venedik Murat-Rafayelyan okulunda sürdürür. 1881-1884 yılları arasında Paris’teki Hukuk Enstitüsü’nde öğrenim gördükten sonra Konstantinopel’e geri dönerek avukatlık mesleğini icra etmeye başlar. Kaspar Sinabyan, 1899 yılında Orman, Maden ve Ziraat Bakanlığı hukukçusu görevine atanır ve aynı zamanda, 1907 yılından başlayarak Padişahın Şahsi Hazineleri Bakanlığı’nda bakan yardımcısı görevini yürütür. 1911 yılında vezir-i azam Küçük Sait Paşa başkanlığındaki bakanlar kurulunda, Orman, Maden ve Ziraat bakanı olarak görev alır. Krikor Sinapyan’ın da içinde bulunduğu bakanlar kurulu uzun ömürlü olmaz. Kaspar Sinabyan, bakanlık koltuğunu terk ettikten sonra kendisine önerilen diğer görevleri de reddeder.
Voskan Mardikyan (1867-1947):
İlköğrenimini doğduğu şehir olan Erzurum’daki Getronakan Okulu’nda gördükten sonra genç yaşta Konstantinopel’e yerleşerek, eğitimine burada devam eder. Kendi imkânlarıyla Fransızca ve Türkçe öğrenir. Devlet dairelerinde ve bakanlıklarda sorumlu görevler üstlenir. 1913 yılında Osmanlı Meclisi’ne mebus seçilir. Osmanlı Posta-telgraf bakanı olur. Bu görevinde gerçekleştirdiği bir dizi yenilik, rakiplerinin kıskançlığına sebep olur. Irkçı görüşlere sahip Hüseyin Cahit Bey, yayınladığı “Tanin” gazetesinde Mardikyan’a iftira atarak, yeni basılan Osmanlı banknotlarının çizim işini bir Ermeni’ye vererek, üzerine Ermenice şifreli yazılar yazdırttığını belirtir. Pulların kenarındaki süslemeleri Ermeni alfabesine benzetip, kendince açıklamalarda bulunur. Oluşturulan hükümet komisyonunun olayı inceleyerek bu iftiranın asılsız olduğunu belgelemesine rağmen Voskan Mardikyan’a yönelik güvensizlik, özellikle Jön Türklerin yönetim kademesinde devam eder. 1914 yılında, Birinci Dünya Savaşı başında, Osmanlı meclisi tarafından ülkenin savaşa girme sorunu tartışıldığında, Mardikyan bu karara karşı gelir ve bu durum Osmanlı yönetimiyle olan ilişkilerini daha da bozar. İstifa edip, vekillik koltuğunu terk etmeye mecbur olur.
Voskan Mardikyan 1918 yılında Avrupa’ya gider ve serbest dinleyici olarak birkaç üniversitede öğrenim görür. Yeni kurulan Irak hükümeti tarafından Irak’a davet edilerek, kendisine bey unvanı verilir.
Voskan Mardikyan, Ermeni toplumsal ve kültürel yaşama bağlı olup, Konstantinopel Milli siyasi meclis üyesi olmuştur. Edebiyatla uğraşmış, Konstantinopel ve Mısır’daki Ermenice gazetelerde, Ermenileri ilgilendiren farklı konularda çok sayıda makaleler yayınlamıştır.
Türklere hizmet etmiş olan Ermeni görevlilere yönelik, geçmişte olduğu gibi bugün de çekince var olmuştur. İşte, tarihçi Hagop Siruni’nin konuyla ilgili sözleri; “Bu insanların şerefli bulunup, vatanseverliklerinde sarsılmaz kalmış olduklarını söylemek gerekir. Tekzip edilmek konusunda en ufak bir çekince dahi hissetmeden, onlardan büyük bir kısmının, en üst devlet görevlerine gelmelerinden sonra dahi harika Ermeniler olarak kaldıklarına dair güvence verebilirim. Bu açıdan, hem devlete, hem de millete hizmet etmiş olan bu uzun insan zincirine Ermeni halkı minnet duygularından başka bir duygu besleyemez”.
Türkçesi: Diran Lokmagözyan
Devamı Cuma günü
Akunq.net
Leave a Reply