Anahit Astoyan
Eskı Yazılar Müzesi
Matenadaran bilim elemanı
“Hıristiyan, Ermeni görevliler seçin, çünkü onlar sorumluluklarını daha büyük beceri, çalışkanlık ve fedakârlıkla yerine getirip, devlet işlerini dev adımlarla ileri götürürler”.
Mısır valisi Mehmet Ali Paşa’nın, Osmanlı yönetimine tavsiyesi.
Sultana ait şahsi mülkler XIX. yüzyılda hassa olarak anılmaktaydı. Sultan Abdülhamit zamanında tüm sahipsiz ve terk edilmiş mülkler (ev, çiftlik, arsa ve madenler) padişahın adına kaydedilir. Bu mülklerin idaresi ülkenin en maharetli ekonomistlere teslim edilmekteydi. Bu ekonomistler, sarayla ilgili masrafları kontrol etmeye, saray görevlilerinin aylıklarını tespit edip dağıtmaya yetkiliydi. Sarayın tüm ihtiyaçlarını sağlama işi ve bu çalışmaların kontrolü onlara verilmişti.
II. Abdülhamit, kişisel hazinelerini sadece Ermenilere emanet etmekteydi. Sultanın kişisel hazineleri bakanı görevine Hagop Paşa Kazazyan, Mikayel Paşa Portukal ve Hovhannes Paşa Sakız getirilmişti.
Hagop Paşa Kazazyan (1838-1891)
Kendi kendini eğiterek Türkçe ve Fransızca öğrenir, muhasebe işinde uzmanlaşır ve bu konuda olağanüstü yetenek sergiler. Belli bir süre ticaretle uğraştıktan sonra resmi göreve getirilir ve görevinde sorumluluk, iş bilirlik ve becerisiyle göze çarpar. Osmanlı Bankası’nın tercümanlık encümeni başkanlığını yürütürken hazine çalışanları ve saray görevlileriyle iyi ilişkiler kurar. Osmanlı Bankası için kazançlı girişimlerde bulunur. II. Abdülhamit kişisel hazinelerinin muhasebe işlerini düzenlemek istediğinde banka yönetimi, bu iş için Hagop Kazazyan’ı uygun görerek kendisini padişaha takdim eder. Kendisine verilen görevi layıkıyla yerine getirir ve bundan dolayı padişahın teveccühüne nail olarak kişisel hazineler bakanı görevine getirilir.
Kazazyan, padişahın kişisel hazinelerinin idaresi konusunda önemli iyileştirmeler yapar. Masrafları düzenleyerek ayrıntılı bir şekilde kontrol altına alır. Padişaha ait çok sayıda çiftliğin ve gayrimenkulün kazanç getirmesini sağlar. Sultan, Kazazyan’ın başarılı ve sadık hizmetinden memnun olarak, kendisine paşa unvanı ile vezirlik derecesi verir ve maliye bakanı tayin eder. Lakin bakanlık çalışanlarının, yaptığı reformlara muhalefet etmelerinden dolayı Kazazyan görevinden istifa eder.
Ülkenin maddi durumunun iyileştirilmesi konusunun, Hagop Paşa gibi becerikli, sadık ve dürüst bir kişiye gerek duyduğundan emin olan padişah, Kazazyan’ı geniş yetkilerle donatıp tekrar maliye bakanı olarak tayin eder.
Kazazyan bu sefer planladığı reformların büyük bir kısmını gerçekleştirmeyi başarıp Avrupa’nın güvenini kazanır. Hagop Paşa Kazazyan, Devlet Konseyi üyesi ve ilk Osmanlı Meclisi mebusu seçilir.
Paris’te yayınlanan “La Tan” gazetesinin 29 Mart 1903 tarihli sayısında Hagop ve Portukal paşalarla ilgili II. Abdülhamit’in fikri yayınlanmıştı. “Büyük bir zenginliğe sahip olmaya başarmamı Hagop Paşaya borçluyum. Terk edilmiş mülkleri saraya tahsis etme konusundaki methedilecek fikir onundu. Zenginliğim, mülklerimin gelirleri sonucudur. Hagop Paşa birinci sınıf ekonomisttir.
Gayrı menkullerim ve mülklerimin gelirlerini kârlı duruma getirip, bu sayede bana yılda 500.000 altın gelir sağlayan kendisidir. Hagop Paşa’nın halefi Mikayel Paşa Portukal da çok yetenekli ve becerikli bir ekonomistti. O da gelirlerimi hissedilir derecede çoğalttı. Onun bu başarılı faaliyeti sayesinde mülklerimin gelirleri sekiz milyonu aştı”.
Hagop Kazazyan, cemaat işlerinde kilise yönetimlerine, Milli Vekillik Meclisi ve Siyasi Meclis üyesi olmuştur.
Mikayel Paşa Portukal (1842-1897)
Konstantinopel’deki Ermeni Katolik okulunda Mıgırdiç Beşiktaşlıyan’ın, Paris’teki Muratyan Okulu’nda ise Gabriel Ayvazovski ve Ğevond Alişan’ın öğrencisi olur. Türkçe, Farsça, Fransızca ve İngilizce dillerine vakıftı. Parlak eğitimi ve olağanüstü yetenekleri sayesinde, Konstantinopel’e döndükten sonra veliahtların eğitimcisi tayin edilir ve aynı zamanda Babıali tercümanlar encümeninde çalışır.
Konstantinopel gümrük müdürü görevine getirilir. Bu görevi esnasında, pul ve damga vergisi kanununu kabul ettirerek devletin gelirlerinin çoğalmasını sağlar.
12 yıl boyunca Ziraat Bankası’nın müdürlüğünü yapar. Mikayel Paşa’nı çabaları sayesinde bankanın 450 şubesi kurulur. 1887 yılında maliye bakanı yardımcısı olarak tayin edilir. Ardından, Tarım Bankası’nı kurar ve müdürü tayin edilir. Hagop Paşa Kazazyan’ın vefatından sonra Mikayel Portukalyan, II. Abdülhamit tarafından şahsi hazineler bakanı tayin edilerek kendisine vezir derecesi ve paşa unvanı verilir.
Bu görevinde yaptığı çalışmalarıyla, yönettiği kurumun zenginleşmesini ve farklı teşebbüsleriyle, gelirlerin çoğalmasını sağlar. Mikayel Paşa’nın projesine istinaden Selanik limanının yapımına başlanır ve halefi Hovhannes Paşa’nın görev süresinde bitirilir. Hereke fabrikasının üretimini geliştirir.
Mikayel Paşa, 1877 yılında açılan siyasi devlet yüksek okulu Mekteb-i Mülkiye’de maliye kürsüsünün kurucusuydu. Bu eğitim kurumunda uzun yıllar ders vererek, ülke için çok sayıda uzman yetiştirmiştir. Hovhannes Sakız Paşa’nın, imparatorluk ekonomi biliminin kurucusu olduğu gibi, Mikayel Portukal da maliyenin kurucusu olmuştur.
Mikayel Paşa Portukal, elde ettiği unvan, derece ve mevkilerine, sadece yetenekleri, aklı ve dürüstlüğü sayesinde ulaşmıştır. Dalkavukluk, karakterine aykırı olmuş, onurlu duruşu sayesinde Abdülhamit kendisini hazinelerinin bakanı olarak yanında tutmuştur. Abdülhamit katliamlarından sonra, Ermenilerin önde gelenleri tarafından hazırlanan, aşağılayıcı stilde yazılmış, Ermenilerin sadakati hakkındaki belgenin altına imzasını koymayı reddetmiştir.
1903 yılında “Yağişe Vardapeti Vasın Vardana yev Hayots Paterazmin yev Kınnadatutyunk Mikayel Paşayi Portukal” (Rahip Yeğişe’nin Vardan ve Ermenilerin savaşıyla ilgili kitabı ve bu kitapla ilgili Mikayel Paşa Portukal’ın eleştirisi) başlıklı değerli çalışması yayınlanır.
Hovhannes Paşa Sakız (1836-1912)
1846-1852 yıllarında Paris’teki Muratyan Okulu’nda eğitim görür. Türkçe, İngilizce, Fransızca ve Farsça dillerine vakıftı. Siyaset ve ekonomi konusunda bilgisini derinleştirir.
1856 yılında dışişleri bakanlığının tercümanlık kısmında çalışmaya başlar. 1863’te basın müfettişi ve tercüme ve redaksiyon heyeti üyesi olarak Eğitim Bakanlığı’nda görev alır.
1868’de, Devlet Konseyi’nin kuruluş aşamasında, yargı bölümünün ilk danışmanı olur ve aynı yılın sonunda Devlet Konseyi üyesi seçilir. 1871 yılında bu görevini yürütürken, aynı zamanda dışişleri bakanlığı genel sekreteri yardımcısı görevini de sürdürür.
Hovhannes Sakız, 1872 yılında ticaret bakanlığında bakan yardımcısı, 1875’te ticaret temyiz kurulu sekreteri, 1876 yılında ise eğitim bakanlığında bakan yardımcısı görevlerinde bulunur. 1879 yılında muhasebe encümeni genel savcısı görevine getirilir. 17 yıl bu görevi yürütür. İlerde ticaret bakanı görevine getirilecek olan Hovhannes Çamiç, bu encümenin başkanıydı. Hovhannes Sakız, 1896 yılında Devlet Konseyi’nin siyasi kısmında çalışmaya başlar.
Mikayel Paşa Portukal’ın 1897 yılında vefat etmesinden sonra II. Abdülhamit tarafından Sakız Paşa şahsi hazineler bakanı tayin edilir ve kendisine vezirlik derecesi ile paşa unvanı verilir. Hovhannes Sakız, selefi Mikayel Paşa tarafından hazırlanmış olan Bağdat-Basra gemi seferleri, Selanik limanının yapımı ve Konya Ovası’nın sulanması projelerini başarıyla gerçekleştirir.
Küçük Asya demiryolu çalışmaları Sakız Paşa’nın çalışmaları sayesinde başlar.
Basra ve Bağdat arasındaki akarsu taşımacılığı sayesinde devlet hazinesine 30-40.000 altın gelir sağlanır. 1908 yılında, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra istifa eder. Kendisine önerilen, Osmanlı Meclisi üyeliği görevinden de feragat eder.
Sakız Paşa bir eğitmen olarak ünlenmiş, Mekteb-i Mülkiye’nin siyasi ekonomi ve idari hukuk fakültelerinin kurucusu olup, uzun yıllar bu eğitim kurumunda görev almıştır.
Zamanın Türk ve Ermeni saygın devlet adamlarından birçoğu Sakız Paşa’nın öğrencileri olmuştur. “Ekonomi dünyası” adında bir kitap yazmış, ekonomiyle ilgili eserler tercüme etmiştir. Ülke ekonomisinin kurucusu olduğunu iddia etmek rahatlıkla mümkündür. “Sabah” gazetesi, 1912 yılında Sakız Paşa’nın Mekteb-i Mülkiye’de gösterdiği eğitim çalışmalarını överek, kendisini imparatorluğun en yetenekli eğitimcisi ve siyasi ekonominin en büyük uzmanı olarak ilan etmekteydi. Sakız Paşa’nın siyasi ekonomi dersleri tek ciltlik bir kitapta toplanmış olup öğrenciler ve Türk devlet adamları tarafından itibar görmekteydi. Sultan Hamit bu kitabı, Hovhannes Sakız Paşa’nın öğrencisi olmuş olan Arif Bey’e okutmaktaydı.
Hovhannes Sakızyan, XIX. yüzyılın 80-90’lı yıllarında, devlet dil okulunda Fransızca, Darülbedayi’de ise estetik dersi vermiş, öğrenciler için “Sanat tarihine giriş” ders kitabını hazırlamıştır.
Hovhannes Sakızyan, bir devlet memuru olarak resmi görevlerini sadakat ve azami çabayla yerine getirmiş, Ermeni cemaatine de yararlı olmaya çalışmıştır. Mikayel Paşa Portukal ve Hovhannes Çamiç’le birlikte Hasunyan karşıtı mücadeleye katılmış, bu yüzden de Fransız elçisi, Hovhannes Sakız’ın adaylığının onaylanması konusunda engel çıkartmıştır. Bu göreve aday olan kimseler Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupalı beş büyük devletler tarafından kurulan bir komisyon tarafından onaylanmaktaydı.
Mikayel Paşa Portukal ve Hovhannes Paşa Sakız, Abdülhamit’e hizmet ettikleri süre boyunca yüreklerinde Ermeniliği hep korumuşlar, Mehitaristler’in ruhuyla eğitim almış, gerçek Ermeniler olup, hem cemaat hayatında, hem sarayda ve hem de resmi yüksek çevrelerde edindikleri güven ve itibarı, milli sorunların çözümü konusunda kullanmışlardır.
Türkçesi: Diran Lokmagözyan
Devamı Cuma günü
Akunq.net
Leave a Reply