Khizan

Khizan, Hizan. Batı Ermenistan’ın Bitlis Vilayeti’nde, Ketsan Nehri orta kısmının sağ (asıl Khizan) ve sol (Şenadzor) kıyılarına yayılmış sancak. Kuzeyde Karçkan ve Ketsan, doğu ve güneyde Sıparkert ve Şirvan, batıda Tatik sancaklarına sınırdaştı. İklimi ılıman ve sağlıklıdır. Kapladığı alan (güneyde ve batıda) genelde düzlüktür. Güneyde Şatakh Dağları uzanmaktadır. En tanınmış tepeleri Panor ve Bayağcur’dur (Palajur). Bölgede demir yatakları (Şenadzor) bulunmaktadır.

Khizan bölgesi, Büyük Hayk’ın Mok Eyaleti’ne dâhildi. XVI. yüzyılın ortasında Osmanlı hâkimiyetine girerek önce Van (XIX. yüzyılın 70’li yılları sonunda), daha sonra Diarbekir (Diyarbakır), 1880’de ise Bitlis Eyaleti’ne dâhil edilmiştir. Ortaçağda tamamıyla Ermenilerle meskûn, aynı isimli merkeziyle yoğun yerleşime sahip bir bölge olmuştur. Ermeni yazım ve kültürünün bazı merkezleri Khizan’da bulunmaktaydı. Bunlardan en tanınmışları Surb (Aziz) Khaç (Surb Tiknants), Baredzor (Yotın Khoran/yedi sunak) ve Surb Gamağiel manastırlarıdır.

XV.-XVII. yüzyıllardaki uzun süreli Osmanlı-İran savaşları, Kürt aşiretlerinin saldırıları ve bunlardan dolayı Ermenilerin büyük oranda göçmesi sonucunda bölgenin etnik profilinde önemli değişiklikler meydana gelmiş olmasına rağmen, XIX. yüzyılın 70’li yıllarının sonuna kadar Ermeniler bu bölgede hâla nüfusun çoğunluğunu oluşturmaktaydı. Bununla beraber 1877–78 yıllarında gerçekleşen Celalettin’in akınları ve özellikle 1894–96 Ermeni kırımları sonucunda Ermenilerin sayısı çok azalmıştı. 1880’lerde baş gösteren kıtlık sonucunda da çok sayıda Ermeni aile bölgeden uzaklaşmıştır.

XX. yüzyıl başında Khizan Kazası’nın (1880 yılında Aşağı Karkar, Samırtank, Nızar ve Sıparker, merkezi Aşağı Karasu olmak üzere bu kazaya bağlanmıştı) yaklaşık 30 Ermeni köyü 4 binin üzerinde nüfusa sahip olmuştur. Andents, Brunts, Daronts, Khakev, Kharkhots, Yukarı Karasu, Aşağı Karasu, Şen ve Ti köyleri Ermeni köyü olmuş, fakat Kürtlerle meskûn birçok köyün de (Azgor, Besoyents, Bırnaşen, Khulpik, Khaçukants, Khorors, Kakvanis, Çamedzor vs.) Ermenice ismi korunmuştu.

Ermeniler tarım, şarapçılık, tütüncülük, arıcılık ve kısmen de demircilikle (Şenadzor’da) uğraşmaktaydı. Khizan Ermenilerinin büyük bir kısmı 1915 Soykırımı esnasında katledilmiş, kurtulabilenler Doğu Ermenistan’a göç etmişlerdir.

Küçük Ermeni Ansiklopedisi, 2. Cilt, Yerevan, 1995.