ՄԵՐ ԻՐԱՒՈՒՆՔԸ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ՄԵԶ ՈՐՊԷՍ ՊԱՐԳԵՒԱԿԱՆ ՏՐՈՒԵԼ

ԱՐԱ ՊԱՊԵԱՆ

Ցանկացած գործողութիւն ճիշդ հասկանալու համար անհրաժեշտ է նկատի ունենալ մի շարք գործօններ: Ամենակարեւոր գործօններից մէկը տուեալ գործողութեան շարժառիթն է, դրդապատճառը: Երբ այդ տեսանկիւնից ենք նայում Աղթամարի Սբ. Խաչ եկեղեցում Սեպտեմբերի 19-ին նախատեսուած պատարագի մատուցումը եւ յարակից աղմուկը, ակնյայտ է դառնում դրանց, մեղմ ասած, ոչ պատշաճ հիմնառիթը: Միանշանակ է, որ այդ պատարագը եւ ողջ ձեռնարկը բնաւ կապ չունեն Աստծոյ փառաբանութեան հետ: Այն թուրքական յատուկ ծառայությունների կողմից յղացած խաբեպատիր միջոցառում է, որի միակ նպատակը, քաղաքագիտական խրթին բառերով ասած, դրական պատկերի հեռացոլում է (positive image projection):

Թուրքերը լաւ են անում, որ հերթական անգամ խաμում են աշխարհին: Դա նրանց բնոյթն ու իրաւունքն է: Սակայն ես չեմ հասկանում այս խաղին հայերի հրճուալից մասնակցութեան իմաստը: Իբր, աշխարհը կիմանայ, որ Աղթամարը հայկական եկեղեցի է: Նախ նա, ով պիտի իմանայ, արդէն գիտի: Նա, ով չի ուզում իմանալ, չի իմանայ: Սակայն վստահեցնում եմ ձեզ` դա չի լինելու աշխարհի մեծագոյն լրատուականների հիմնական ուղերձը: Հիմնական միտքը թուրքերի հանդուրժողականութեան գովքն է լինելու: Թոյլ մի տուէք, որ թուրքերը մեզ հերթական անգամ ստորացնեն: Ցիւրիխում ստորագրված արձանագրությունների ստորացումը մեզ մի քանի տասնամեակ հերիք է: Ինչո՞ւ էք ուզում նորից աղ ցանել մեր վէրքերին:

Միանգամայն անընդունելի է այն տեսակէտը, որ ՙԱյդ վայրերում այդքան մարդ չունենք, ի՞նչ պիտի անենք եկեղեցիները: Տարին մէկ անգամ պատարագն էլ բաւարար է՚: Նախ թող պատասխանեն` ի՞նչ եղան այդ եկեղեցիները կառուցած հայերը: Յետոյ, խօսքը պատարագ մատուցելու մասին չէ, խօսքը իրաւունքի` պատարագ մատուցելու իրաւունքի մասին է: Գուցէ հայերը հինգը տարին մէկ այդ եկեղեցիներում պատարագ մատուցեն, գուցէ տասը, այսուհանդերձ նրանք իրաւունք պիտի ունենան ցանկացած, եկեղեցական կարգով նախատեսուած պահի, պատարագ մատուցելու: Թուրքերը մեր իրաւունքը մեզ որպէս պարգեւական են տալիս, իսկ մենք դրանով ուրախանում ենք: Մենք նման ենք այն մանուկին, որի հարազատներին կոտորել են, հայրենական ողջ կալուածքը խլել են, ապա մի փայլփլուն խաղալիք են շպրտել նրա առաջ եւ նա խելակորոյս հրճւում է դրանով: 1912թ. թուրքական պաշտօնական տուեալներով Օսմանեան կայսրութեան տարածքում աւելի քան երկու հազար հայկական գործող, կրկնում եմ գործող, վանք ու եկեղեցի կար: Դրանք ապօրինի բռնագրաւուել են Թուրքիայի Հանրապետութեան կողմից: Նախ թող օրինական տիրոջը վերադարձնեն եկեղեցապատկան, այն է` համայնքապատկան, այսինքն մեզ բոլորիս պատկանող, գոյքը կամ հատուցեն դրա դիմաց:

 Յետոյ, թող հաւատարմօրեն կատարեն իրենց իսկ ստանձնած միջազգային պարտաւորութիւնները: Թուրքիան վերահսկող քեմալական շարժման հետ յարաμերութիւնների հաստատումը խարսխուած է եղել որոշակի նախապայմանների վրայ, որոնք ամրագրուած են Լոզանի պայմանագրի (24 Յուլիսի, 1923թ.) մէջ: Լոզանի պայմանագրի 38-րդ յօդուածի երկրորդ մասով Թուրքիայի բոլոր բնակիչներին, մասնաւոր կամ հանրային կեանքում, տրւում է հաւատքի, կրօնի կամ դաւանանքի ազատութիւն (All inhabitants of Turkey shall be entitled to free exercise, whether in public or private, of any creed, religion or belief): Իսկ պայմանագրի 40-րդ յօդուածով նրանց տրւում է կրօնական հաստատութիւններ հիմնելու, գործածելու եւ վերահսկելու իրաւունք:

Աւելին, Լոզանի պայմանագրի 42-րդ յօդուածի 3-րդ մասով ՙԹուրքական կառավարությունը պարտաւորվում է լիակատար պահպանութեան տակ առնել եկեղեցիները, սինակոկները, գերեզմաններն ու նշեալ փոքրամասնությունների այլ կրօնական հաստատությունները՚ (The Turkish Government undertakes to grant full protection to the churches, synagogues, cemeteries, and other religious establishments of the above-mentioned minorities): Բնականաբար ՙլիակատար պահպանութիւնն՚ իր մէջ ներառում է ոչ միայն եկեղեցիները չքանդելն ու չաւերելը, այլեւ դրանց ամրացումն ու նորոգումը:

Հետեւաբար, Սբ. Խաչ եկեղեցու շէնքի մասնակի նորոգումը եւ դրանում տարին մէկ անգամ պատարագ մատուցելու իրաւունքը, ոչ թէ ՙբարի կամքի դրսեւորում՚ է, այլ Թուրքիայի կողմից հիմնական օրէնքի կարգավիճակով ստանձնած միջազգային պարտաւորութիւնների խիստ թերի եւ ուշացած կատարումª որոշակի քաղաքական շահարկման նկատառումով: Ըստ այդմ` բնաւ մեր շահերից չի բխում այդ շահարկումների առջեւ լայն հնարաւորութիւններ բացելը: