Հայ-թուրքական սահմանի բացման հնարավոր հետևանքները

Սասուն Դավիդյան                                                                

տնտեսագետ      

Արմեն Սարգսյան 

պատմաբան

Այսօր հայ-թուրքական սահմանի հնարավոր բացման  հետ կապված շրջանառվում են իրարամերժ  կարծիքներ, որոնցից մի մասը փորձում են միայն գովերգել սահմանի բացման քաղաքականությունը, իսկ մյուս  մասը՝ ոչ, առանձնապես այս հանգրվանում։ Հետևաբար, փորձենք քննարկել թե  սահմանների բացման  դեպքում   ի՞նչ կլինի  օբյեկտիվ իրական պատկերը։ Ստեղծված աշխարհաքաղաքական  իրավիճակում  հայ–թուրքական սահմանի   բացումը, մեր կարծիքով,  իր հետ կբերի որոշ  դրական, բայց ավելի շատ  բացասական հետևանքներ։ Այն առաջին հայացքից  թվում է, թե կարող է  տնտեսական մեծ հնարավորություններ ստեղծել․ ավելի էժան ապրանքների ներմուծում, որոշ  տրանսպորտային ծախսերի կրճատում, նոր ներդրումների և զբոսաշրջության աճ։ Սակայն իրականությունը շատ ավելի բարդ է, երբ քննարկում ենք նաև այսօրվա առկա մարտահրավերները, և ՀՀ իշխանության քաղաքականությունն այդ մարտահրավերների դեմ։ Այսպես, քննարկենք թե սահմանի բացման դեպքում  ի՞նչ հնարավոր առավելություններ, ինչպես նաև  ռիսկեր կունենանք։

Հնարավոր առավելություններ։ Թուրքիան մեր չորս հարևան պետություններից մեկն է, որը ռազմավարական թշնամություն ունի Հայաստանի նկատմամբ, և աշխարհաքաղաքական այս իրավիճակում, օգտվելով նաև ՀՀ իշխանությունների արմատական սխալնեից, փորձում է ուժեղացնել իր ազդեցությունը Հայաստանի վրա՝  այդ թվում տնտեսական առումով։ Ընդհանուր առմամբ, նույնիսկ այսօր հայ–թուրքական սահմանի բացման ժամանակ  մենք կարող ենք օգտվել մի շարք առավելություններից վերոհիշյալ դեպքում, սակայն շեշտում ենք` ոչ այս իշխանության ժամանակ:

 Վերոհիշյալի դպքում մենք կունենանք արտահանման նոր շուկաներ և կընդլայնվեն  առևտրային հնարավորությունները։ Սահմանի բացումը հնարավորություն կտա հայ արտադրողներին ուղղակիորեն մուտք գործել Թուրքիայի մեծ շուկա (85 մլն․ սպառող)։ Առևտրային ծախսերը կնվազեն, ինչը կարող է նպաստել հատկապես  հայկական ոգելից խմիչքների, հանքային հումքի, հանքային ջրերի,  որոշ սննդամթերքների  արտահանմանը, առանձնապես Թուրքիայի սահմանամերձ շրջաններ։ Սակայն, խոստովանենք, որ այսօր էլ այդ հնարավորություններն  ունենք միջնորդավորված ձևով, բայց մեր շուկան դեռևս մրցունակ չէ,  ինչպես Թուրքիայինը, որի ապրանքները մասայական ձևով արդեն հայտնվել են Հայաստանի շուկայում։ Ամենամեծ առավելություններից կլինի այն, որ Հայաստանում զարգացած տնտեսության առկայության դեպքում, Թուրքիայի նավահանգիստները կարող ենք  օգտագործել  ապրանքների արտահանման համար։ Բացի դրանից, Թուրքիայով կարող են բացվել մի շարք ավելի կարճ ճանապարհներ՝  առանձնապես դեպի Հարավային Եվրոպա և Մերձավոր Արևելք, որով  կնվազեցվի  որոշ տրանսպորտային ծախսեր  ու զգալիորեն կէժանանա ապրանքների տեղափոխումը՝ հատկապես ծանր բեռների դեպքում։
Սահմանների բացման ժամանակ լուրջ աշխուժություն կզգացվի զբոսաշրջության ոլորտում։ Երկկողմ ուղևորափոխադրումների դեպքում կլինի  զբոսաշրջային հոսքի աճ։ Թուրքիայի  զբոսաշրջիկների (առանձնապես ոչ մուսուլման) հետաքրքրությունը հայկական պատմամշակութային վայրերի հանդեպ արդեն կարծես նկատվել է մասնավոր նախաձեռնությունների մակարդակով։ Սակայն, մեր կարծիքով, դրանից օգտվելու է  ավելի շատ Թուրքիան, որովհետև նախ՝  Թուրքիայում է մեր պատմական հայրենիքը, և բնական է,  որ Հայաստանից շատերն են ցանկանալու տեսնել այն, երկրորդ՝  թուրքական զբոսաշրջության համակարգը շատ ավելի զարգացած է, հարմարավետ ու էժան, քան Հայաստանինը,  և երրորդ՝  մեր պատմա–ճարտարապետական հուշարձանները մեծ հետաքրքրություն չեն նեկայացնում թուրքերի համար քրիստոնեական կոթողներ լինելու  պատճառով։ Մեր առավելությունն այն  է լինելու, որ կարողանանք խթանել Թուրքիայում ապրող մեր մուսուլման հայրենակիցների այցը Հայաստան։ Վերոհիշյալ դեպքում  ՀՀ–ում կխթանվի  նաև հյուրանոցային ծառայությունների և սննդային բիզնեսը։

Ուրեմն, սահմանի բացումը հիմնականում խթանելու է առևտուրը, աշխուժացնելու է տեղական շուկան,  հյուրանոցային և սպասարկման ոլորտները, բայց ոչ այս իշխանության ժամանակ, քանի որ հաշվի չի առնվում անվտանգության բաղադրիչը  տնտեսական քաղաքականության գործընթացում։

Իսկ ի՞նչ հնարավոր ռիսկեր է պարունակում սահմանի բացումն այսօր։ Խնդիրն այն է, որ Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև սերտ քաղաքական կապերը ենթադրում են, որ Անկարան, տնտեսական ազդեցության մեծացումը   միանշանակ կօգտագործի  ճնշման գործիք՝ հավելյալ քաղաքական զիջումներ կորզելու համար, այսինքն լուրջ անվտանգության գործիք կդառնա տնտեսական գերակայության վտանգը։ Թուրքիան վերջին տասնամյակներում դարձել է տարածաշրջանի ամենահզոր արդյունաբերական պետություններից մեկը՝ հսկայական արտահանման ներուժով, իսկ
Հայաստանն ունի  փոքրածավալ շուկա։ Դա   նշանակում է, որ թուրքական ապրանքներն էժան աշխատուժի և մասշտաբային արտադրության շնորհիվ շատ արագ կմտնեն հայկական շուկա և դուրս կմղեն տեղական արտադրողներին հատկապես սննդի, հագուստի, կենցաղային ապրանքների ոլորտներում։ Հայկական տնտեսությունը, որը հիմնականում հիմնված է փոքր և միջին ձեռնարկությունների վրա, չի կարող դիմանալ այդ մրցակցությանը, և կարող է ձևավորվել այսպես ասած «թուրքական տնտեսական ապրանքային կախվածություն»։ Հետևաբար, առանց պաշտպանական քաղաքականության՝ մաքսային կամ սուբսիդավորման, կարող է խորանալ առևտրային դեֆիցիտը։ Արդյունքում Հայաստանը դառնալու է ոչ թե արտադրող, այլ սպառող երկիր՝ կախված Թուրքիայի ներմուծումներից։ Վրաստանի օրինակը մեր կողքին է: Իրոք, ամենամեծ վտանգը տնտեսական կախվածության վտանգն է, որով  Հայաստանը կհայտնվի  տնտեսական ճնշման ներքո՝ քաղաքական հերթական զիջումների դիմաց։ Այն կպարունակի նաև տեղական մի շարք բիզնեսների  փակման ռիսկեր։ Փոքր և միջին ձեռնարկատերերը չեն դիմանա մրցակցությանը և տեղական արտադրությունը ուժեղ հարված կստանա։ Օրինակ․ Թուրքիան արդեն վերահսկում է Վրաստանի շուկայի զգալի մասը՝ սննդի, շինարարական նյութերի, տեքստիլի ու այլ ոլորտներում։ Նմանատիպ սցենարի կրկնվելը  նաև Հայաստանում անխուսափելի է և խիստ վտանգավոր։

Իրոք, Թուրքիայի քաղաքական ազդեցության խորացումը՝  օգտագործելով  տնտեսական միջոցները,  բերելու է նրան, որ տնտեսական համագործակցության պայմաններում առաջ է քաշվելու մի շարք նախապայմաններ, որն էլ այսօր անում է, օրինակ՝ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման թեմայի փակում,  անվտանգության ոլորտում զիջումներ և այլն։
Այս սցենարը շատ վտանգավոր է, քանի որ Հայաստանը չունի համարժեք տնտեսական դիմադրողականություն: Եթե սահմանների բացման արդյունքում Թուրքիան դառնա Հայաստանի երկրորդ հիմնական տնտեսական  գործընկերը (Ռուսաստանից հետո), ապա նա կստանա լուրջ լծակներ՝ Հայաստանի քաղաքական կուրսին ազդելու համար։ Բնական է, որ  այս ամենը Թուրքիան զուգահեռաբար կօգտագործի նաև Հայաստանում ժողովրդագրական պատկերը փոխելու համար, ինչպես դա անում է  Վրաստանում, առանձնապես Աջարիայում՝ ինչն  ամենավտանգավորն է։ 

Նշենք նաև, որ բաց սահմանը ոչ միայն տնտեսական, այլև տեղեկատվական և հետախուզական ներթափանցման նոր ուղի է։ Օրինակ` մարդասիրական ծրագրերի կամ ներդրումային նախագծերի միջոցով կարող է խորացնել ներկայությունը Հայաստանի տեղեկատվական և հասարակական դաշտում։ Ի դեպ, Թուրքիան ակտիվորեն օգտագործում է տնտեսական իր  գործիքները՝  ազդեցությունը հարևան երկրներում  տարածելու համար։ Փաստ է նաև, որ տնտեսական հարաբերությունների խորացումը հաճախ ուղեկցվում է բիզնես-հետախուզական գործունեությամբ, որը  կթուլացնի Հայաստանի անվտանգային համակարգը, և Թուրքիան լուրջ ազդեցություն ձեռք կբերի  ՀՀ անվտանգային համակարգում ։

Հայ-թուրքական հարաբերությունները նաև տարբերվում են տարածաշրջանի այլ  հակամարտություններից պատմական գործոնի պատճառով։ Հայոց ցեղասպանության ժխտումը և Թուրքիայի պաշտոնական դիրքորոշումը՝ կապված Հայաստանի պատմական պահանջների հետ, շարունակում են մնալ հիմնական խոչընդոտը, բայց ՀՀ ներկա իշխանությունները զարմանալիորեն ինքնակամ  են հրաժարվել վերոհիշյալ պահանջներից և ընդունում են թուրք-ադրբեջանական բոլոր քաղաքական պահանջները։

Մեր կարծիքով, եթե հայ-թուրքական սահմանը բացվի առանց այս հարցերի հստակ լուծման կամ հաշտեցման մեխանիզմների, ապա կձևավորվի կեղծ կարգավորման պատրանք․ տնտեսական կապերը կզարգանան, բայց քաղաքական և ազգային արժանապատվության հարցերը ոչ միայն կմնան բաց, այլև ուժեղ հարված կստանան։ Սա կխորացնի հասարակական բևեռացումը Հայաստանի ներսում և կթուլացնի ազգային ինքնագիտակցությունն ու արժանապատմությունը։

Ընդհանուր եզրակացություն

Հայ-թուրքական սահմանի բացումը կարող է տնտեսական առումով գրավիչ լինել առաջին հայացքից, բայց քաղաքական և անվտանգային տեսանկյունից պարունակում է բազմաշերտ ռիսկեր։ Թուրքիան, լինելով տարածաշրջանի մեծ տերություն և ունենալով հստակ աշխարհաքաղաքական օրակարգ, երբեք չի դիտարկի Հայաստանի հզորացումը որպես իր շահերի բաղադրիչ։ Ուրեմն, վերոհիշյալ գործընթացին գնալուց առաջ ՀՀ-ն պետք է   անվտանգության մանրամասն  ծրագիր ունենա, որը չկա, և ՀՀ իշխանությունները չեն պատրաստվում կազմել։ Սա է ամենամեծ խնդիրը։ Հայ-թուրքական սահմանի բացումն այս իրավիճակում ի՞նչ հիմնական հետևանքների  կարող է հանգեցնել, և ի՞նչ պետք է անել․

• Հայ-թուրքական սահմանի բացումը բերելու է տնտեսական ցնցումներ առանձնապես սկզբնական շրջանում, երբ  շուկայից մասսայական դուրս են մղվելու հայկական արտադրության ապրանքները։
• Զարգանալու է առևտուրը, բայց փակվելու են բազմաթիվ արտադրական կազմակերպություններ։
• Այն անպայման կազդի նաև մշակութային ինքնության  վրա, սակայն ՀՀ իշխանություններն այսօր ի վիճակի չեն վարել տնտեսական ինտեգրացիայի` այլ ոչ թե գլոբալիզացիայի  քաղաքականություն, իսկ տնտեսական ինտեգրացիան չպետք է ազդի  ազգային տնտեսական  և մշակութային արժեքների վրա։

• Հայաստանը պետք է ապահովի տնտեսական հավասարակշռություն տարածաշրջանային համագործակցության մեջ։
• Խթանի տնտեսության զարգացումը մրցունակ դառնալու համար, որն աբսուրդ է այս պայմաններում։ 
• Հայաստանը պետք է ձևավորի  պաշտպանական տնտեսական քաղաքականություն, որում մանրամասն հաշվարկված լինի  անվտանգության գործոնը հայ-թուրքական սահմանի բացման հետ կապված։
• Սահմանի բացումը պետք է իրականացվի գիտակցված և պետականորեն  վերահսկվող քաղաքականության շրջանակներում։

Մեր կարծիքով, այսօրվա ՀՀ իշխանությունները պատրաստ չեն դրան, և փորձում   են հայ-թուրքական սահմանը բացել հախուռն ձևով, առանց լուրջ հաշվարկների,  անվտանգության գործոնի հաշվառմամբ՝  նեղ քաղաքական նպատակներով։

https://genesisarmenia.am