Թուրքիայում մերժում են փողոցն անվանակոչել հայ բժշկի անունով  

 Գյուվեն Բայար

Տարիներ շարունակ ոչ միայն Օրդուում, այլև շրջաններում և գյուղերում հայ բժիշկ Տիգրան Թորամանի անվճար բուժած հիվանդները, դեղագործ Արտեմ Թորամանի պատրաստած դեղամիջոցները այն ժամանակ, երբ պատրաստի դեղեր չկային, և որոնք բոլորին էին բուժում, այս երկրի հանդեպ նրանց սերը, նրանց քրտնաջան աշխատանքը և բոլոր ինքնություններից վեր գոյությունը բավարար չեն այն փողոցի անվանակոչման համար, որտեղ գտնվում է նրանց 150-ամյա հայրական տունը։

2022 թ․ հոկտեմբերի 27-28-ը լրանում է բժիշկ Տիգրան Թորամանի և նրա եղբոր՝ դեղագործ Արտեմ Թորամանի մահվան երրորդ տարելիցը, ովքեր մահացան ընդամենը մեկ օրվա տարբերությամբ։ Բժիշկ Տիգրան Թորամանի (1932) և դեղագործ Արտեմ Թորամանի (1936)` Օրդուում անցկացրած պատվավոր կյանքը անմոռանալի հետք է թողել քաղաքի հիշողության մեջ։

Չնայած բոլոր դժվարություններին՝ Թորաման եղբայրները, ովքեր երբեք չեն հրաժարվել ապրել այն երկրում, որտեղ ծնվել և մեծացել են, ամուր կապեր են հաստատել հասարակության բոլոր շերտերի հետ և անմոռանալի հետք թողել քաղաքի հիշողության մեջ, ոչ միայն նրանց անուններով չանվանակոչվեց այն փողոցը, որտեղ գտնվում էր նրանց տունը՝ որպես կենդանության օրոք նրանց հավատարմության վկայություն, այլև երեք տարվա ընթացքում ականատես եղանք, թե ինչպես է տեղական հաստատությունների, որոնց միջոցով խթանվում են ժխտման քաղաքականությունը և պաշտոնական պատմագրությունը, կողմից սոցիալական հիշողությունը ստանում ինքնության կառուցվածք, և հասնում սոցիալական քայքայման աստիճանի։

Ամոթը, մարդու իրավունքների խախտումները և մեկդարյա հառաչանքները, որոնք տարածեցին քաղաքում նրանց հուղարկավորությունից հետո մեկնարկած խնդրագրի շրջանակներում հավաքված հազարավոր ստորագրություններից և մամուլում հրապարակված տասնյակ հոդվածներից ու աջակցության հայտարարություններից հետո, մեզ բոլորիս խորը վիրավորեցին։

Տիգրան և Արտեմ Թորամանների տատիկը` Էլմոն Հանըմը, 1915 թ․ տեղահանության (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ․) ժամանակ գնացել է Սվաս, մինչդեռ նրանց պապիկը՝ Ադամ Թորամանը, մահվան ճամփորդության է դուրս եկել դեպի Մալաթիա։ Էլմոն Հանըմը ապաստան է գտել Սվասի Ամերիկյան գորգերի գործարանում, որտեղ մնացել է 1915-ից մինչև 1919 թթ․, հաջողելով գոյատևել։ Ոչ ոք չգիտի, թե որտեղ կամ ինչպես են մահացել նրա ամուսինը՝ Աթամ Թորամանը, նրա քույրերն ու եղբայրները և նրանց ընտանիքը։ Իմ մորական կողմի տատիկն ու պապիկը նույնպես մահացել են տեղահանության ճանապարհին։ Տիգրան հորեղբոր հետ հարցազրույցներում նա ասաց. «Ծնողներս յոթ քույր-եղբայր էին, և նրանցից երկուսը փրկվեցին տեղահանությունից, և ես հանդիպել եմ նրանց հետ»։ Մորս հորեղբայրը, ով մահացավ տեղահանության ժամանակ, Օրդուի առաջին դեղագործն էր։ Նրա մյուս հորեղբայրը՝ Պողոս Օլմեզյանը, ապրել և մահացել է Ստամբուլում՝ որպես պղնձագործ։ Նրանք երեխաներ չունեին։ Նրանք տարիներ շարունակ ապրել են Տիգրան հորեղբոր տանը՝ Շիշլիի Քուրթուլուշ թաղամասում։ Ավել-պակաս բաները անհիմն են։

Հուղարկավորությունից հետո մենք նախ փողոցի անվանափոխության խնդրանքով դիմեցինք Օրդուի քաղաքապետ Հիլմի Գյուլերին և Ալթընորդուի քաղաքապետ Աշքըն Թյորենին, բայց նրանք անմիջապես հիշեցրին մեզ, որ դրա համար վճար է լինելու՝ պահանջելով Տիգրան Թորամանի հայրական տունը։ Համայնքապետը անգամ պահանջեց տան դիմացի հողը՝ այն խաղահրապարակի վերածելու համար։

Հիմնադրամները, ասոցիացիաները և անհայտ հաստատություններն ու կազմակերպությունները, որոնք վայելում էին նահանգապետարանի և քաղաքապետարանի աջակցությունը, կարծես ժառանգներ, կին կամ դուստր չունենային, պահանջում էին, որ շենքը 40 տարով տրամադրվի իրենց՝ վերանորոգման դիմաց։

Որսորդները, «Իմ սիրելի եղբայր Տիգրան» վանկարկումներով, նաև որոնում էին Սըրըփաշա փողոցում (Ֆիդանգյոր) գտնվող Արտեմ հորեղբոր դեղատունը (Իթիմաթ դեղատուն) և Տիգրան հորեղբոր գրասենյակը տեղակայող շենքը։

Եթե նրա սեփականության նկատմամբ ցուցաբերված ուշադրության և հետաքրքրության կեսը ուղղված լիներ այն փողոցին, որտեղ գտնվում է նրա տունը, այդ 100 մ երկարությամբ փողոցն այժմ նրա անունով կկոչվեր։ Ավելին, Օրդուի բժշկական ասոցիացիան և Օրդուի դեղագործների ասոցիացիան դեռևս կեղծում են նրանց մահը։

Օրդուում մամուլ չկա։ Կան փոքր քաղաքների թերթերի խորամանկ, գավառական սեփականատերեր, որոնց կապերի շղթան անհայտ է, որոնք հարսանեկան հրավիրատոմսեր են հրապարակում նույն թերթում։ Նրանք թիրախավորել են տունը, նույնիսկ նախքան քաղաքում հնագիտական ​​և քաղաքային թանգարանների ստեղծումը, և սկսել են տարածել այնպիսի պատմություններ, ինչպիսին է «Եկեք թանգարան կառուցենք»։ Ոչ ոք չգիտի, թե ինչ թանգարան է դա։ Այս ամենը բավարար չէր, լուրեր են շրջանառվում, որ «Թորաման եղբայրներին» սնել, կրթել, ուսուցանել են Օրդուի բնակիչները։ Կարծում եմ այդ նրանք են, ովքեր 1942 թ․ Ունեցվածքի հարկի ժամանակ թալանել են Թորաման ընտանիքի հարստությունը, իրենց երեխաներին դպրոց ուղարկել։ Տիգրան հորեղբայրը նկարագրել է Թորաման ընտանիքի 1942 թ․ Ունեցվածքի հարկի ժամանակ Օրդուում ունեցած իռացիոնալ, անօրինական, անբարոյական փորձառությունը. «Ունեցվածքի հարկի ժամանակ բժիշկ Սեֆեր Ալթանի եղբայրը՝ Իսմայիլ Ալթանը, պատասխանատու էր գանձումների համար։ Նա նաև Օրդուի քաղաքապետարանի դրամարկղի աշխատողն էր։ Իսմայիլ Ալթանը հորս մտերիմ ընկերն էր։ Նա ամեն օր ճաշից հետո գալիս էր խանութ և սուրճ խմում մեզ հետ։ Երբ պատերազմի ժամանակ՝ 1942 թ․, մտցվեց Ունեցվածքի հարկը, խանութը դատարկ էր ապրանքներից, գույքից և աշխատակիցներից։ Մի օր, սուրճ խմելիս նա եկավ և սկսեց նայել դարակների հետևի իրերը։ Հայրս ասաց. «Պարոն, ի՞նչ եք փնտրում»։ Նա ասաց. «Լոգարանի տաշտ եմ փնտրում»։ Ապա վեր կացավ և հեռացավ։ Տասնհինգ օր անց հորս տուգանեցին 15,000 լիրայի հարստության հարկով։ Հաջի Գարեգին Էֆենդին, որը հագուստի վաճառող էր և գտնվում էր խանութում, լուր ստացավ, որ իրեն 50,000 լիրա Ունեցվածքի հարկ են նշանակել։ 15 օրվա ընթացքում հորս 15,000 լիրայի չափով հարկ նշանակեցին։ Քանի որ նա չէր կարողանում վճարել, հորս տուգանեցին 500 լիրա, իսկ Գարեգին էֆենդիին՝ 5000 լիրա։ Նեզիրլարի դիմաց՝ Օրդուի հացահատիկի շուկայում, անկյունում երեք խանութ կար։ Հայրս դրանք վաճառեց Սարը Հաֆիզ անունով մեկին այն գնով, որով չարժեր։

Այնտեղ էր Օրդուի քաղաքապետ Իբրահիմ Թուրքմենը՝ Քազիմ Թուրքմենի հորեղբայրը, և նա օգնեց։ Օսման աղան օգնեց, և հայրս խուսափեց Աշքալե գնալուց։ Փողը տալուց հետո Իսմայիլ Ալթանը մտավ և հորս ասաց. «Գյավուրի մեկ գյավուր, մեզ ֆռռացրեցիր։ Էլ չենք կարող քեզ Աշքալե աքսորել»։ Դա ասաց հորս դեմքին… Նա այդ խոսքերը չմոռացավ մինչև իր մահը։

Անցան ամիսներ, և Աշքըն Թյորենը պարտվեց տեղական ընտրություններում։ Տարիներ շարունակ փոփոխությունների հույս ունենալուց հետո, Ալթընօրդուի քաղաքապետի երիտասարդ՝ ԺՀԿ-ի թեկնածու Ուլաշ Թեփեն նշանակվեց նրա փոխարեն։ Այս անգամ ցանկացա վերսկսել գործընթացը նրա հետ և ներկայացրեցի փողոցի անվանափոխության միջնորդագիր։ Նրանք ստացան պատասխան, որ քաղաքապետարանն ունի փողոցներ անվանակոչելու լիազորություն։ Մենք էլ դա գիտենք։ Նրանք որոշեցին շրջանցել իրավիճակը։ Մինչդեռ, եթե Ալթընօրդուի քաղաքապետարանի սահմաններում տան համար պահանջվող փողոցի անվանափոխությունը քվեարկվեր Ալթընօրդուի քաղաքապետարանի կողմից և ներկայացվեր Օրդուի քաղաքապետարանին, ինչպես և պետք է լիներ, հասարակական կարծիք կձևավորվեր, և այս ամոթից կխուսափեին։ Բայց Ալթընօրդուի քաղաքապետարանը ասաց հետևյալը՝ «Ի՞նչ օգուտ մեզ դրանից»։ Մեր քաղաքապետերը հիվանդագին ազգայնական են։ «Թող բոլորը իմանան, թե ովքեր են» ասացվածքը իրականություն դարձավ, և ԺՀԿ-ի ներսում ազգայնական մի երեխա հայտնվեց։ Որոշ ժամանակ անց պարզվեց, որ նա անամոթաբար ընտանիքից պահանջել էր տունը։ Ընտանիքը հայտնեց իր ափսոսանքը ստեղծված իրավիճակի համար։

Մենք ականատես եղանք և շարունակում ենք լինել Օրդուում քաղաքական կուսակցությունների, այլ ոչ թե մտածելակերպի փոփոխության։ Օրդուի բազմամշակույթ պատմության և անցյալի 100-ամյա մթագնումը շարունակվում է վերկուսակցական, ինքնության մտածողությամբ։

Գառնիկ Քալաջյանը, ով 1913 թ․ հիմնադրել է Օրդուի առաջին տպարանը և հրատարակել «Օսմանյան գործակալություն» թերթը, տեղ չի գտնում մամուլի պատմության մեջ։ Տասնյակ հայկական և հունական աղբյուրներ մնում են չվերականգնված։ Օրդուի քաղաքային ինքնությունը կազմող հայկական (Զաֆերիմիլլի) և հունական (Թաշբաշը) թաղամասերի կառույցները չեն պահպանվում իրենց պատմություններով։ Հայկական և հունական եկեղեցիների և դպրոցների անունները փոխվում են, և այդ կառույցների հետքերը ոչնչացվում։ Կոստաս Էֆենդիի առանձնատունը դառնում է Սարի Քոնաք, Զահարեի (Թոքաթլըադիսի) առանձնատունը՝ Մանկական գրադարան, իսկ Հեքիմյանների առանձնատունը՝ Սաաթչի Հաֆըզ Էֆենդու առանձնատուն։ Յասոն Բուրնուն, Քուրուլ քալեն և շատ այլ պատմական վայրեր, մեր բազմամշակութային ժառանգության հետ մեկտեղ, զրկվում են իրենց ինքնությունից։

Տարիներ են անցել, և այն փողոցը, որտեղ ապրել են բժիշկ Տիգրան Թորամանը և դեղագործ Արտեմ Թորամանը, դեռևս չի անվանակոչվել նրանց անունով, չնայած նրանց մահվան երրորդ տարելիցին։ «Կարելի է անվանել բժիշկ Մեհմեդ Հիլմի Մեմեջանի, բժիշկ Իսմայիլ Էնգինի, բժիշկ Մյուրուվեթ Սիթքիի, բժիշկ Գյունդյուզ Չելեբիօղլուի, բժիշկ Ֆահրեթթին Օնսելի, բժիշկ Սադըք Ահմեդ, դեղագործ Քանի Արսլանի անուններով:

Կարելի է անվանակոչել այն փողոցը, որտեղ գտնվում էր Սըթքը Չեբիի տունը նրա կենդանության օրոք, ինչպես նաև նրանց՝ Թեմել Ուզլուն, Բահրիյե Ուչոքը, Քահրաման Սաղրան, Սըթքը Ջանը, լրագրող Բիլալ Քոյդենը, Քազըմ Վարդարը և Ալաաթթին Բենալը: Կարելի է անվանել Հաջի Մուստաֆա Քաթըրջըօղլուին, Բեքիր Սըթքի Փամուկին, Շաքիր Չորուհուն, Էդիբե Աքյոլին, Իդրիս Գյուրսոյին, Վեյսել Աքգյունին, Մուհսին Թերջանին և Արիֆ Հիքմեթ Օնաթին։ Նրանց կարելի է անվանակոչել Շյուքրյու Էֆենդիի անունով, կարող են կոչվել Սերդար Զադե Մուստաֆա Էֆենդիի անունով, կարող են կոչվել Ռեիսի անունով։ Հաքքը Գյուրսոյ, նրանք կարող են անվանակոչվել Թևֆիկ Չաղլարի անունով, Ֆուրթուն ընտանիքից անանուն մարդ չի մնացել…

Ես չեմ ուզում համեմատություններ անել վերը նշված անուններից շատերի հետ, բայց բժիշկ Տիգրան Թորամանը և նրա եղբայրը, ովքեր այս քաղաքում ավելի շատ ներդրում են ունեցել, քան մյուսները, չեն անվանակոչվել իրենց հայկական ինքնության համար։ Բժիշկ Տիգրան Թորամանի կողմից տարիներ շարունակ անվճար խնամված հիվանդները ոչ միայն Օրդուում, այլև շրջաններում և գյուղերում, Օրդուսպորում դաշտային բժիշկ լինելու նրա 20 տարին, դեղագործ Արտեմ Թորամանի կողմից պատրաստված դեղամիջոցները այն ժամանակ, երբ պատրաստի դեղեր հասանելի չէին, և ով բուժում էր բոլորին, նրանց սերը այս երկրի նկատմամբ, նրանց քրտնաջան աշխատանքը և բոլոր ինքնություններից վեր գոյությունը բավարար չեն այն փողոցը անվանակոչելու համար, որտեղ գտնվում է նրանց նախնիների 150-ամյա տունը։ Հիշելն ու հիշատակելը «անօգուտ ջանք» համարելու փոխարեն, մենք պետք է այն ընդունենք որպես բարոյական և խղճմտանքային պատասխանատվություն։

Մենք նույնպես ծնվել, մեծացել, ծերացել և անցել ենք այս ամենի միջով, բայց ճշմարտությունը հիշելու և հռչակելու գիտակցված պատասխանատվությունը կայանում է բոլոր ինքնությունները մի կողմ դնելու և մարդ դառնալու մեջ։ Քանի որ «Մենակ փրկություն չկա»։ Քանի որ «Արդարություն բոլորի համար»։ Քանի որ «Ամեն ինչ հիանալի կլինի»։ Այդ դեպքում մենք նախ մեր սեփական տան շուրջը մաքրենք։ Այս քաղաքի նահանգապետերը, խորհրդարանի անդամները և քաղաքապետերը կարող են մոռացվել, բայց եղբայրներ Տիգրան և Արտեմ Թորամանները սերնդեսերունդ կհիշվեն աղոթքով և սիրով։

https://t24.com.tr/yazarlar/guven-bayar/orduyu-utanca-surukleyen-kimlik-milliyetciligi-doktor-dikran-toraman-sokagi-nda-ucuncu-yil,52178

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

www.akunq.net