Քրդական հարցը նոր փուլ է մտնում․ Անկարան ազատ կարձակի՞ քուրդ հայտնի գործչին

Էլեն Քոքչյան

Թուրքիայում քրդական հարցը շարունակում է մնալ ներքին օրակարգի ամենաառանցքային և բարդ թեմաներից մեկը՝ ընդգրկելով քաղաքական, իրավական և անվտանգության բազմաթիվ խնդիրներ։ Թուրքիայում ահաբեկչական համարվող «Քուրդիստանի բանվորական» կուսակցությունը (ՔԲԿ-PKK) 2025 թվականի հուլիսի 11-ին հայտարարեց զենքերը վայր դնելու, իսկ հոկտեմբերի 26-ին արդեն՝ այդ երկրի տարածքից դուրս գալու որոշման մասին։ PKK-ի տարածած հաղորդագրության համաձայն` Թուրքիայի սահմանների ներսում գտնվող քուրդ զինյալները տեղափոխվում են Հյուսիսային Իրաք։ Այդ որոշումը ցույց է տալիս որոշակի լարվածության նվազեցում և կարևոր ազդակ է ներքին քաղաքական գործընթացների համար։ Հիշեցնենք, որ թուրք-քրդական կարգավորման գործընթացի մեկնարկի համար քայլեր էին կատարվել դեռևս 2024թ. հոկտեմբերից:

Հարկ է նշել, որ քրդական հարցի քաղաքական կարգավորման հարցում շարունակում է կարևոր և վճռորոշ դեր խաղալ PKK-ի հիմնադիր և գլխավոր գաղափարական առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանը։ Վերջինս 1999-ին դատապարտվել էր ցմահ ազատազրկման Մարմարա ծովի Իմրալը կղզում։

Օջալանի ուղերձներում շեշտվում է, որ քրդական հարցի բոլոր կողմերը պետք է ընդգրկվեն «Հանրապետության իրավակարգում», և դրա համար անհրաժեշտ է ապահովել ուժեղ և վերահսկվող անցումային փուլ։ Նա նշել է նաև պատմական և սոցիոլոգիական ասպեկտների կարևորությունը, ճանաչել թուրք-քրդական հարաբերությունների «հազարամյա հիմնասյուները» և ամրապնդել միասնականությունը՝ միաժամանակ լուծելով արդի խնդիրները։

Թուրքիայի իշխող կուսակցության հետ դաշինքի մեջ գտնվող «Ազգայնական շարժում կուսակցության» (ԱՇԿ-MHP- Գորշ գայլերի քաղաքական թևը) առաջնորդ Դևլեթ Բահչելին, մեկնաբանելով Օջալանի ուղերձները, շեշտել է, որ PKK-ի հիմնադիր ղեկավարության կարծիքը և դիրքորոշումները պետք է հաշվի առնվեն, իսկ դատարկ բանավեճերը պետք է ավարտվեն։ Բահչելիի խոսքով՝ մեջլիսում ստեղծված հանձնաժողովից ընտրվող պատգամավորների այցը Իմրալի կղզի՝ Օջալանից ուղերձներ ստանալու համար, կարող է ամրապնդել գործընթացը, և MHP-ն պատրաստ է մասնակցել հանձնաժողովի աշխատանքին։ (Թուրք-քրդական երկխոսության վերականգնմանը նպաստող առաջին քայլերն արվել են Բահչելիի կողմից):

Իմրալը-Անկարա «երկխոսություն-գործարքին» զուգահեռ ուժեղանում են նաև Անկարայի վրա միջազգային ճնշումները։ Շուրջ մեկ տարի ընթացող այս երկխոսության համատեքստում հնարավոր են նոր շոշափելի արդյունքներ գրանցվեն՝ քուրդ և քրդամետ գործիչների ազատ արձակման տեսքով:

Թուրքիայի ներքաղաքական դաշտում ուշադրության կենտրոնում է նաև քրդամետ «ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցության» (HDP) նախկին համանախագահ Սելահաթթին Դեմիրթաշի ազատ արձակման հարցը։ Նա 2014թ. Քոբանիի ցույցերի գործով դատապարտվել էր 42 տարվա ազատազրկման և շուրջ 9 տարի կալանավորված է ու գտնվում է Էդիրնեի բանտում։ Նա մեղադրվում է Թուրքիայի բնակչությանը «ապստամբության հրահրելու» և «ահաբեկչական կազմակերպության» անդամ լինելու մեջ։ Դեմիրթաշը հայտնի է որպես մարդու իրավունքների ակտիվիստ և քրդական հարցերով քաղաքական ընդդիմություն ներկայացնող գործիչ։

Հատկանշական է, որ քրդական հարցի շուրջ Թուրքիայի իշխանությունների համընդհանուր «շահերը և ձայնը» ներկայացնող Բահչելին դրական է արտահայտվել Դեմիրթաշի ազատ արձակման համար: Թուրքիայի գլխավոր ընդդիմադիր ուժ հանդիսացող քեմալականների «Ժողովրդահանրապետական կուսակցության» (ԺՀԿ-CHP) Ստամբուլի նախկին քաղաքապետ Էքրեմ Իմամօղլուն, որը նույնպես անազատության մեջ է, կոչ է արել ազատ արձակել HDP-ի նախկին համանախագներ Դեմիրթաշին և Ֆիգեն Յուքսեքդաղին:

Իհարկե, այս հայտարարությունները պատահական չեն և հաջորդում են ՄԻԵԴ-ի կայացրած վերջնական վճռին։ ՄԻԵԴ-ը Թուրքիայի իշխանությունների կողմից Դեմիրթաշի կալանքն ապօրինի լինելու մասին մինչև այսօր երեք առանձին որոշում է ընդունել՝ 2018թ․ նոյեմբերի 20-ին, 2020թ․ դեկտեմբերի 22-ին և 2025թ․ հուլիսի 8-ին։

Հուլիսի 8-ի պարտադիր կատարման ենթակա վերջնական վճիռը բողոքարկելու համար ՄԻԵԴ-ը Թուրքիային 3 ամիս ժամանակ էր տևել։ Ժամկետի ավարտից մեկ օր առաջ՝ հոկտեմբերի 8-ին Անկարան բողոքարկել էր այն՝ պահանջելով գործը քննել ՄԻԵԴ-ի Մեծ պալատում, սակայն նոյեմբերի 3-ին Անկարայի պահանջը մերժվեց։

Այս որոշումից հետո Բահչելին հայտարարել է․ «Դեմիրթաշն իր նպատակին հասել է իրավական ճանապարհով։ Նրա ազատ արձակումը դրական հետևանքներ կունենա Թուրքիայի համար»։

Նոր զարգացում է նաև Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հայտարարությունը։ Բահչելիի Դեմիրթաշի ազատ արձակման վերաբերյալ հայտարարության կապակցությամբ՝ Էրդողանը նշել է․ «Այս երկիրը իրավական երկիր է։ Դատական համակարգն ինչ կասի, մենք դրան կհետևենք»։ Այս հայտարարությամբ Էրդողանը փորձում է ցույց տալ, որ Անկարան կարևորում է իրավական ձևաչափը և ընդունում է դատական մարմինների անկախության հիմնարար սկզբունքներն ու ընդունած որոշումները: Էրդողանի հայտարարությունից կարելի է ենթադրել, որ իշխող ուժը խստիվ դեմ չէ ազատ արձակմանը, հակառակ դեպքում հենց ինքը բացասաբար կարձագանքեր ՄԻԵԴ-ի վերջնական որոշմանը՝ ընդգծելով, որ այն երկրի ներքին հարց է։ ՄԻԵԴ-ի 2018 և 2020թթ․ որոշումները Թուրքիայի նախագահը սրերով էր ընդունել՝ դրանք որակելով «քաղաքական», իսկ Դեմիրթաշին անվանելով՝ «ահաբեկիչ»։

Իշխանամերձ հայացքներով թուրք լրագրող Աբդուլքադիր Սելվիի հաղորդմամբ, վերջին ամիսներին Դեմիրթաշի ազատ արձակման գործընթացը ստացել է «կանաչ լույս»՝ MHP-ի առաջնորդ Բահչելի, իսկ հետո՝ Էրդողանի կողմից։ Սելվիի տեղեկություններով՝ Դեմիրթաշի ազատ արձակման համար մնացել են արդեն «հաշված օրեր», իսկ իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցական (AKP-ԱԶԿ) ներքին քննարկումներում առաջարկվում է բացել «նոր էջ»՝ ոչ միայն Դեմիրթաշի, այլև այլ հայտնի անձանց՝ օրինակ, Օսման Քավալայի ազատ արձակման ճանապարհը։

Բահչելիի և Օջալանի ուղերձները, Դեմիրթաշի ազատազրկման փաստը և իշխանությունների ներքին քննարկումները ցույց են տալիս, որ քրդական հարցի շուրջ իրավիճակը այս պահին վճռորոշ հանգրվանի է հասել։ PKK-ն իրականացնում է զենքերի վայր դնելու և դուրս գալու քայլերը, Օջալանը ուղերձներ է ուղարկում խաղաղության և համատեղ քաղաքական կարգավորման համար, իսկ Դեմիրթաշի ազատ արձակման հնարավորությունը կարող է ծառայել որպես քաղաքական ազդակ՝ Թուրքիայի ներսում և միջազգային հարթակներում։

Այդուհանդերձ, գործընթացը շարունակում է մնալ զգայուն՝ հաշվի առնելով, որ Դեմիրթաշի կալանքը հիմնականում հիմնված է «ահաբեկչական կազմակերպության» հետ կապված մեղադրանքների վրա։

Հարց է առաջանում․ Արդյո՞ք Անկարան մտահոգություններ ունի Դեմիրթաշի ազատ արձակումից հետո քաղաքական լուրջ հայտերի ներկայացման համար․ այո, մտահոգություններ կան, քանի որ Դեմիրթաշը նույնպես քրդերի շրջանում մեծ հեղինակություն է վայելում և իր խոսքը նույնպես ազդեցիկ է։ Սակայն ըստ թուրք իրավագետների՝ մեծ քաղաքականություն Դեմիրթաշի վերադարձը փոքր-ինչ խնդրահարույց է։

Դեմիրթաշի քաղաքական վերադարձը հնարավոր կլինի միայն այն դեպքում, եթե նրա՝ արդեն ուժի մեջ մտած դատավճիռները չեղարկվեն։ Թուրքիայում բացի անզգուշությամբ կատարված հանցագործություններից, մեկ տարի կամ ավելի քան մեկ տարի ազատազրկման դատապարտված անձինք չեն կարող պատգամավորության թեկնածու առաջադրվել։

Այսպիսով, Թուրքիայի քրդական հարցի ներկայիս փուլը ներառում է քաղաքական, իրավական և անվտանգության բարդ հարցեր՝ պայմանավորված ներքին քաղաքական հավասարակշռությամբ, միջազգային պարտավորություններով և տարածաշրջանային զարգացումներով։ Քայլերը ապագայում կախված կլինեն իշխանությունների քաղաքական կամքից, իրավական գործընթացներից և PKK-ի գործողություններից՝ ինչպես ռազմական, այնպես էլ քաղաքական հարթակներում։

Ermenihaber.am