Հրատարակուել է արժէքաւոր ուսումնասիրութիւն՝ նուիրուած այժմեան Թուրքիայի տարածքում նախքան 1915 թուականը գործած հայկական վարժարանների պատմութեանը

Երեւանում՝ «Արեւմտահայոց հարցերի ուսումնասիրութեան կեդրոն» գիտահետազօտական հիմնադրամում, տեղի ունեցաւ ամերիկաբնակ պոլսահայ մտաւորական, մեծարժէք ուսումնասիրութիւնների հեղինակ Գէորգ Յակոբեանի «Հայոց կրթական հաստատութիւններու պատմութիւն՝ Օսմանեան գաւառներու մէջ» երկհատոր աշխատութեան շնորհանդէսը։ Սոյն արժէքաւոր ուսումնասիրութիւնը նուիրուած է այժմեան Թուրքիայի պետական սահմաններն ընդգրկող տարածքում նախքան 1915 թուականը գործած հայկական վարժարանների պատմութեանը։

Շնորհանդէսի ընթացքում ելոյթ ունեցան ԵՊՀ արեւելագիտութեան ֆակուլտետի դեկան, թուրքագէտ, պատմական գիտութիւնների դոկտոր, փրոֆեսոր Ռուբէն Մելքոնեանը, Արեւմտահայոց հարցերի ուսումնասիրութեան կեդրոնի աւագ գիտաշխատող, թուրքագէտ Մելինէ Անումեանը եւ թուրքագէտ, պատմական գիտութիւնների թեկնածու Վերա Սահակեանը։ Միջոցառմանը մասնակցում էր նաեւ այս օրերին Հայաստանում գտնուող հեղինակը՝ Գէորգ Յակոբեանը։ Նա այցելել էր Երեւան իր նոր ստուարածաւալ ուսումնասիրութիւնը հայաստանեան ընթերցողներին ներկայացնելու նպատակով։

Մելինէ Անումեանը կենսագրական մանրամասներ ներկայացրեց Գէորգ Յակոբեանի մասին։ Գէորգ Յակոբեանը ծնուել է 1947 թուականին Պոլսի Նարլըքափը թաղամասում։ Տարրական եւ միջնակարգ կրթութիւնն ստացել է Սամաթիայի Անարատ Յղութիւն եւ Բաքըրգիւղի Տատեան վարժարաններում։ Փոքր տարիքից սկսած՝ ակտիւօրէն ներգրաւուել է պոլսահայերի համայնքային կեանքում եւ պաշտօններ ունեցել համայնքային հաստատութիւններում։

1961-1978 թուականներին եղել է Նարլըքափըի Սուրբ Յովհաննէս եկեղեցու Դպրաց դասի անդամ, ապա՝ ատենադպիր, իսկ 1972-1982 թուականներին՝ Գում Գափուի Դրսի Պօղոսեան-Վառվառեան վարժարանի պատասխանատու հիմնադիր։

1980-1993 թուականներին ընդգրկուել է «Մարմարա» օրաթերթի ընտանիքում՝ այս պարբերականում յօդուածաշար հրատարակելով Արեւմտեան Հայաստանի աւերուած վանքերի եւ հայկական այլ յուշարձանների մասին։ 1985 թուականին կազմել ու հրատարակել է «Երգարան», 1986 թուականին խմբագրել է Պոլսոյ Ազգային Պատրիարքարանի հրատարակած «Գարեգին Պատրիարք Խաչատուրեան», «Յովհաննէս Պատուելի Չամուրջեան» յուշամատեանները եւ «Կեսարիա ու Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցի» հատորը։

1987-1989 թուականներին խմբագրել է Պատրիարքարանի հրատարակած օրացոյցերը, իսկ 1990-1994 թուականներին՝ «Համայնքային օրացոյցները»։
«Պարոն Յակոբեանը եղել է Շնորհք Պատրիարքի ամենամտերիմ անձանցից մեկը եւ Պատրիարք Հոր հետ բազմիցս շրջագայել է Ար եւմտյան Հայաստանում։ Հոգելույս Շնորհք Պատրիարքի վախճանման առաջին տարելիցին անձնական ջանքերով հրատարակել է «Շնորհք Պատրիարքի վերջին հինգ տարիները» հատորը։
Գ եւորգ Հակոբյանը 1997 թուականին նտանյոք հանդերձ գաղթել է Ամերիկա՝ հաստատվելով Լոս Անջելեսում: Նա մինչ օրս ուսումնասիրում է Թուրքիայի վարչապետարանի օսմանյան ու հանրապետական շրջանի արխիվները եւ անտիպ նյութեր հավաքում Հայոց ցեղասպանութեան, հայ որբերի, բռնի կրոնափոխ եղած ար եւմտահայերի, հայերից բռնագրավուած ազգային ու անհատական կալուածքների մասին: Գ եւորգ Հակոբյանն առանձին հատորով հեղինակել է նաեւ «Պատմութիւն Իսթանպուլահայ ուսումնական կեանքի եւ կրթական հաստատութիւններու» ստվարածավալ ուսումնասիրութիւնը, որը տպագրվել է 2016 թուականին Ստամբուլում»,- մանրամասնեց Մելինէ Անումեանը։

ԵՊՀ Արեւելագիտութեան ֆակուլտետի դեկան, պատմական գիտութիւնների դոկտոր, փրոֆեսոր Ռուբէն Մելքոնեանը նշեց՝ պոլսահայ մտաւորական, մեծարժէք ուսումնասիրութիւնների հեղինակ Գէորգ Յակոբեանի աշխատութիւնում արծարծուած թեմաները չափազանց կարեւոր են։ Թուրքագէտը յիշեցրեց՝ կրթութիւնը հայերի կեանքում ունեցել է կարեւոր նշանակութիւն։ Հայերն իրենց ներկայութիւնն իրենց բնօրրանում ամրապնդել են նաեւ կրթօճախներ ստեղծելով. այդ գործընթացը չի դադարել նաեւ Օսմանեան կայսրութիւնում, այսինքն՝ պետականութիւնների անկումից յետոյ։ Համընդհանուր ընդունուած հարց է, որ հայերն ունեցել են առանձնայատուկ կրթական ներկայութիւն, իսկ դրանք իրենց մակարդակով եղել են ոչ միայն ժամանակի չափանիշներին համապատասխան, այլեւ մրցունակ աշխարհի տարբեր կրթօճախների հետ։

«Եւ բնական է, որ Հայոց ցեղասպանութիւնից յետոյ հայ ժողովրդին հասցուած մեծագոյն մշակութային եւ այլ հարուածների մէջ կրթական կեանքի բեկումն ունի շատ կարեւոր նշանակութիւն։ Պարոն Յակոբեանի աշխատութիւնը ես այս լոյսի ներքոյ եմ ուզում դիտարկել։ Ի հարկէ, երբ ստացել եմ գիրքը, սկսել եմ ուսումնասիրել։ Երկրորդ հատորը դեռ չեմ աւարտել։ Բայց, ամէն անգամ գիրքն ընթերցելիս մի գաղափար է գալիս․ թէ ինչպէս կարող է մարդը լինել մի գործի նուիրեալ եւ այսքան մանրակրկիտ ուսումնասիրել ու ընթերցողի սեղանին դնել այսպիսի աշխատանք, որտեղ ներկայացուած է, կարելի է ասել, հայկական կրթական կեանքի ողջ խրոնոլոգիան եւ անատոմիան դպրոցների փաստաթղթերից, նկարներից սկսած, վերջացրած ընդհանուր կրթական կեանքից։ Պարոն Յակոբեանի աշխատութիւնը տալիս է Օսմանեան կայսրութիւնում, Թուրքիայի հանրապետութիւնում հայկական կեանքի, հայկական ներկայութեան անվիճարկելի ապացոյցներ։ Եւ եթէ տարբեր հարցերի վերաբերեալ քաղաքական, քաղաքագիտական բանավէճեր կարող են ընթանալ, ապա հայերի կրթական ներկայութեան մասին հարցն անբեկանելի է, բանավէճերին պատասխան ու վերջակէտ են դնում այս աշխատութիւնները»,- ասաց Ռուբէն Մելքոնեանը։

Ըստ նրա՝ Գէորգ Յակոբեանի այս աշխատութիւնը նաեւ շատ կարեւոր ուսուցողական նշաակութիւն ունի։ Անգամ ամենադժնդակ ժամանակներում, ամենաբարդ իրավիճակներում հայկական կրթական կեանքը ոչ միայն չի դադարել, այլեւ զարգանալու ուղիներ է փնտռել։

«Եւ եթէ չլինէր Հայոց Ցեղասպանութիւնը, ենթադրում եմ՝ ե՛ւ մեր բնօրրանում, ե՛ւ այսօրուայ Թուրքիայի տարբեր տարածքներում ինչպիսի՜ կրթական կեանք կը լինէր, կրթօճախներ եւ կատարելագործուած կթական համակարգեր կը լինէին, որոնք ոչ միայն մեր ժողովրդի, այլեւ տարածաշրջանի ու համաշխարհային մշակութային արժէքներից կարող էր լինել։ Ուսուցողական է նաեւ նրանով, որ ունենալով կրթական կեանքի այսպիսի արմատներ՝ հիմա էլ հայ ժողովուրդը ե՛ւ Հայաստանում, ե՛ւ սփիւռքի տարբեր օճախներում այս ուղղութեամբ ոչ միայն պէտք է շարունակի, այլեւ մեծ պատասխանատուութիւն ունի այս գիտական-կրթական ոճը եւ առանձնայատկութիւնը շարունակելու։ Այս գրքերն ուզում եմ դիտարկել նաեւ ուսումնական գործընթացի շրջանակում։ Երբ մեր ուսանողները ծանօթանում են Օսմանեան կայսրութիւնում կամ Թուրքիայում հայերի ներկայութեանը եւ երբ խօսում ենք նաեւ կրթական համակարգի մասին, այս գրքերը կարող են լինել ուսանողութեան ոչ միայն գիտելիքներն ընդլայնելու, այլեւ գիտական հետագայ պրպտումներ, ուսումնասիրութիւններ անելու ոգեւորիչ նշանակութիւն կարող են ունենալ։ Պարո՛ն, Յակոբեան, Դուք ոչ միայն վեր էք հանել թուրքահայոց կրթական կեանքի պատմութիւնը եւ ամենայն մանրամասնութիւններով ներկայացրել էք, այլեւ, կարծում եմ, որոշակի սանդխակ էք դրել, որին, եթէ յաջոդող սերունդները փորձեն հասնել, ձգտել, ուրեմն դրանով կ’ապահովեն նաեւ շարունակականութիւն»,- նշեց թուրքագէտը։

Աշխատութեան մասին ելոյթ ունեցաւ նաեւ Մատենադարանի գիտաշխատող, պատմական գիտութիւնների թեկնածու Վերա Սահակեանը։ Նա նշեց՝ հատորները 2024 թուականի Մայիսին ներկայացուել են նաեւ Մատենադարանի արեւելագիտութեան բաժնին:

«Շուրջ կէս դար հեղինակը խնամքով հաւաքել է հնատիպ գրքեր եւ լուսանկարներ։ Ուրախութեամբ նշենք, որ Յակոբեանի հաւաքչական գործունէութեան արդիւնքում ի մի բերուած լուսանկարներից եւ հնատիպ գրքերից մի շարք օրինակներ այսօր պահւում են Մատենադարանում՝ մաս կազմելով մշտական եւ ժամանակաւոր ցուցադրութիւնների։ Դրանք գտնւում են Մատենադարանի տնօրէնութեան հսկողութեան, պահպանութեան եւ պաշտպանութեան ներքոյ։ Այդ օրինակները, նուիրատուի յիշատակմամբ, պարբերաբար տարբեր հրատարակութիւնների մաս են կազմում»,- ասաց Վերա Սահակեանը։

Նա նշեց՝ Յակոբեանի այս հերթական հատորները ներկայացնում են նախքան Հայոց Ցեղասպանութիւնը հայ ազգային վարժարանների պատմութիւնը՝ ներառելով եւ անդրադառնալով Թուրքիայի ներքին գաւառների տեղագրական, եկեղեցական, համայնքային, հրատարակչական, նորոգչական բազմաթիւ կարեւոր մանրամասները։

«Հատորները առատ նիւթ են տրամադրում ոչ միայն դպրոցների, այլեւ տարբեր ընկերութիւնների մասին, ինչպիսիք են Ազգանուէր Հայուհեաց, Թորգոմեան, Օգնասէր, Հայ Աւետարանականների Որբախնամ գործադիր յանձնաժողովը, Արամեան եղբարք ընկերութիւնը, եւ այլն եւ այլն։ Հատորները հարուստ են վանքերի եւ եկեղեցիների, շէնքերի եւ շինութիւնների վրայ առկայ արձանագրութիւնների, տարբեր հաստատութիւնները հիմնադրող բարերարների, շինարարների ու նախաձեռնողների մասին յիշատակարաններով ու տեղեկութիւններով։ Յակոբեանի աշխատութիւնները միեւնոյն ժամանակ դառնում են իւրօրինակ յուշամատեաններ եւ ինչո՞ւ ոչ, նաեւ ինքնին ուսուցանող դասագրքեր՝ յիշելու եւ ոգեկոչելու եկեղեցիների, վանքերի ու դպրոցների բարերարներին՝ առաջ բերելով ու զարգացնելով երիտասարդների մօտ բարեգործական, բարեսիրական ջիղ ու ոգի»,- նշեց Վերա Սահակեանը։

Նա նշեց, որ այս երկու հաստափոր հատորները կարելի է ամփոփ եւ խտացուած բնութագրել որպէս հանրագիտարան, պատկերագիրք, ժողոուածու, դասագիրք։

Վերա Սահակեանն ընդգծեց՝ Կարեւոր է շեշտել, որ հեղինակը ապրելով նահանգներում կարեւորել է լեզուի պահպանման խնդիրը, եւ այսօր սեղանին է դրուած 1000 էջը անցնող եւ արեւմտահայերէն շարադրուած աշխատութիւն։ Այս գործում անգնահատելի է արեւմտահայերէնի մեր լաւագոյն մասնագէտներից Մաքրուհի Պիւյուքակոբեանի աւանդը, որ, լինելով բազմաթիւ հատորների եւ յօդուածների հեղինակ, ժամանակ է տրամադրել բծախնդիր ջանադրութեամբ կատարելու առաջին սրբագրական եւ մեծածաւալ գործը։

«Առաջին հատորում ներկայացուած են Ատրիանապոլիսը (Էտիրնէ), Նիկոմեդիայի (Իզմիթ) գաւառի կառավարչութիւն, Հիւդաւենդիգեար (Պուրսա) եւ Քասթամոնուի կուսակալութիւնը։ Ուսումնասիրութեան մէջ հեղինակն օգտագործել է հարուստ, բազմալեզու գրականութիւն։ Յատկապէս կ’ուզենայինք շեշտել Մաղաքիա Արքեպիսկոպոս Օրմանեանի Պատրիարքութեան շրջանում՝ 1901 եւ 1903 թուականներին, իր իսկ հրահանգով պատրաստուած Վիճակացոյց Գաւառական Ազգ. Վարժարանաց Թուրքիայի Ա. եւ Բ. տետրերը, որոնց վրայ յենուելով հեղինակը կարողացել է ներկայացնել հայ ուսանողութեան եւ ուսուցիչ-ուսուցչուհիների բաւական ճշգրիտ թիւը։ Կարեւոր աղբիւրներից առանձնացնենք նաեւ Օսմանեան շրջանի Ազգային Ընդհանուր Ժողովի 1908-1914 թուականների տարեշրջանների արձանագրութիւնների կրկնօրինակները։

Հատորը հարուստ է օսմանեան շրջանի վաւերագրերից արուած մէջբերումներով, որոնք վկայում են եկեղեցու կամ կրթական հաստատութեան կառուցման, նորոգման փակման կամ բացման մասին ստոյգ ու հաւաստի տեղեկութիւններ։

Առաջին հատորում Ատրիանապոլսոյ կամ Էտիրնէի կուսակալութիւնը ներկայացուած է 22 բնակավայրերում հաստատուած եւ ընդհանուր առմամբ 2581 աշակերտ ընդգրկող հաստատութիւնների կրթական գործունէութեան մանրամասն պատկերը։ Բնակավայրերն են Ատրինապոլիս, Ռոտոստօ, Չորլու, Մալգարա, Սիլիւրի, Չաթալճա, Գելիբոլու, Տարտանէլ, Պիկա, Էզինէ, Հայրաբոլու, Տիմեթոգա, Դեդէաղաջ, Գիւմուլջինէ։ Օսմանեան կայսրութեան հիւսիսային հատուածի կրթական հաստատութիւններն են Արշակունեաց, Թորոգմեան, Ասքանազեան, Լուսաւորչեան, Ազգային, Արամեան, Ներսիսեան վարժարանները։ Ընդգրկուած են նաեւ անհատական վարժարանները, ինչպէս նաեւ աւետարանական կրթական հաստատութիւնները։ Հիմնադրման թուականները սկիզբ են առնում 1806 թուականից։

Առաջին հատորին մէջ ընդգրկուած երկրորդ բնակավայրը՝ շուրջ 160 էջ ծաւալով ներկայացնում է Նիկոմեդիոյ կամ Իզմիթ գաւառի կառավարչութիւնը։ Այն ընդգրկում է 58 բնակավայրերում, 10,171 աշակերտի, 70 ուսուցչի եւ 76 կրթական հաստատութեան մասին մանրամասնութիւններ։
Կրթական հաստատութիւնները յիշատակուած են Նիկոմեդիայում, Պարտիզակում, Դիոնեգելում, Զաքարում, Մանուշակում, Ովաջըքում, Ժամավայրում, Դաղ գիւղում, Արմաշում, Խաչգիւղում, Հայոց գիւղում, Հովիւ գիւղում, Գեղամ գիւղում, Արամ գիւղում եւ այլ բնակավայրերում։ Վարժարաններից յիշատակենք Լուսաւորչեան, Ներսիսեան, Վարդանեան, Մամիկոնեան, Սահակեան, Նարեկեան կրթական հաստատութիւնները։ Բացառիկ տեղ է յատկացուած Արմաշի Աստուածաբանական հաստատութեանը, որը հիմնադրուել էր դեռեւս 17-րդ դարում։ Կուսակալութեան մէջ գործել են նաեւ անհատական, կաթոլիկ եւ աւետարանական վարժարաններ, հայկական եւ օտար որբանոցներ, ինչպէս նաեւ Պարտիզակի եւ Ատաբազարի Ամերիկեան բարձրագոյն վարժարանը, որոնց մասին հեղինակը տրամադրում է առատ տեղեկութիւններ։ Յաջորդը Պուրսայի կուսակալութիւնն է, որը ներկայացուած է 60 բնակավայրերում ընդգրկուած հայկական, կաթոլիկ, աւետարանական եւ անհատական կրթական հաստատութիւններով։ Ունի 114 էջ ծաւալ։ Ընդհանուր առմամբ ներկայացնում է 10,328 աշակերտի, 243 ուսուցչի եւ 85 հաստատութեան մասին՝ հնարաւոր սկզբնաղբիւրային հարուստ տեղեկութիւն։ Վարժարաններ ընդգրկող բնակավայրերից են Պուրսան, Մեծ Նոր գիւղը, Չենգիլերը, Միջագիւղը, Սիոլիոզը, Գերմաստին, Պիլեճիքը, Նոր գիւղը, Ջերրահը, Կուտինան, Ուշաքը, Էսքի շեհիրը, Բանդրման, Աֆիոն Գարահիսարը եւ այլն։ Նկատենք, որ 1901-1903 թուականների տուեալներով այս վարժարաններից մի քանիսում աշակերտներ նշուած չեն։

Խօսելով Յակոբեանի աշխատութեան մասին՝ Վերա Սահակեանը մանրամասնեց՝ առաջին հատորում ընդգրկուած վերջին կուսակալութիւնը Քասթամոնուն է, որը ներկայացուած է 14 վարժարանով, 1125 աշակերտով եւ 33 ուսուցչով։ Վարժարանները տեղակայուած են Քասթամոնու, Ինեբոլու, Մալաք, Բոլու, Չանգրը, Բոյդաղ եւ այլ բնակավայրերում։ Վարժարաններից են Ազգայինը, Գէորգեանը, Լուսաւորչեան Հռիփսիմեանց եւ այլն։

Այս կուսակալութեամբ ամփոփւում է առաջին հատորը՝ ընդգրկելով նաեւ 1876 թուականին հրատարակուած գաւառական հարստահարութեանց մասին տեղեկագրերի վերահրատարակութիւնը։ Հատորն ամփոփում է անձնանունների, տեղանունների եւ գրականութեան ցանկերի բաժինը, ընդհանուր առմամբ կազմելով 510 էջանոց աշխատութիւն։

Վերա Սահակեանը նշեց՝ երկրորդ հատորը սկսւում է Այտընի կամ Զմիւռնիայի կուսակալութեան սահմաններում հիմնադրուած կրթական հաստատութիւնների պատմութեամբ։ Այստեղ հիմնադրուած հնագոյն կրթօճախներից են Զմիւռնիայի Ս․ Մեսրոպեան վարժարանը՝ հիմնադրուած 1799 թուականին, նաեւ Քընըքի Հայկազեան վարժարանը՝ հիմնադրուած 1817 թուականին։ Ընդհանուր առմամբ Զմիւռնիայում ներկայացուած է 41 բնակավայրում ընդգրկուած 49 վարժարանի, 3486 աշակերտի եւ 158 ուսուցչի մասին մանրամասն պատմութիւն։ Կրթական հաստատութիւնները հիմնադրուել են բուն Զմիւռնիայում, Մենեմենում, Բայընտըրում, Օտէմիշում, Այտընում, Մելեսում եւ այլուր։ Կրթական հաստատութիւններից նշենք Մեսորպեան, Սահակեան, Լուսաւորչեան, Եպրաքսեան, Ազգային, Վարդուհեան վարժարաններն ու մանկապարտէզները։ Այս կուսակալութեան մէջ, ըստ հեղինակին, գործել է 4 անհատական վարժարան, 3 կաթոլիկ, մէկ աւետարանական վարժարան, 3 որբանոց, 4 բարձրագոյն վարժարան։ Այդ վարժարաններն են Ամերիկեան նախակրթարանը եւ բարձրագոյնը, Ֆրանսական բարձրագոյնը, ֆրանսական աղջկանց բարձրագոյնը, Իտալական աղջկանց բարձրագոյնը։ Նշուած կուսակալութեան եւ գաւառների սահմանում դպրոցներ եւ այլ կրթօճախներ ունեցող բնակավայրերից առանձնացնենք Գաղատիան՝ Խորէնեան վարժարանով, Քալեճիքը՝ Լուսինեան, Ստանոզը՝ Ս. Ղեւոնդեանց, Սիւրի Հիսարը՝ Ներսէսեան եւ Հռիփսիմեանց, Գըրշեհիրը Հայկական, Քեսքինը Մեսրոպեան, Եոզղատը՝ Յոհանեան, Վահանեան, Ներսէսեան, Քիոհնէն՝ Ազգային, Սաչլըն՝ Տիգրանեան, Մենթեշէն՝ Ներսէսեան, Պուրուն Քըշը՝ Տիգրանեան եւ Արամեան, Չագմագը՝ Ազգային, Թերզիլին՝ Աշոտեան, Սունկուրլուն՝ Ներսէսեան, Չորումը՝ Հայկեան, Կեսարիան՝ Հայկեան եւ Հայկուհեան, Կիւմիւշեան, Արամեան, Կերմիրը՝ Սահակ Պարթեւեան, Էֆքերէն՝ Թորգոմեան եւ Ագապեան, Մունջուսուն՝ Մծբնեան երկսեռ, Էվերեկը՝ Մեսրոպեան, Ֆենեսէն՝ Ռուբինեան, Թոմարզան՝ Թորգոմեան-Սահակեան, Գոնիան՝ Ս. Սահակեան եւ Սանդխտեան, Աքշեհիրը Ս․ Ստեփանոսի, Նիյտէն՝ Պարթեւեան, Աքսարան՝ Թորգոմեան-Յակոբեան եւ հարիւրաւոր վարժարաններով։ Սրանք միայն ներկայացուած աշխարհագրութեան մեծաքանակ աշակերտներ ունեցող վարժարաններից մի քանիսն են։ Եոզղատի մէջ բաւական մեծ թիւ են կազմում աւետարանական բարձրագոյն վարժարանները, որոնք 1901-1903 թուականների ընթացքում ունեցել են աւելի քան 462 աշակերտ։ Ինչ վերաբերում է Կեսարիային, այն ունեցել է մէկ կաթոլիկ Աղջկանց վարժարան՝ 120 աշակերտով, 4 Աւետարանական վարժարան, չորս հայկական եւ օտար որբանոց, իսկ Թալասում գործել է Ամերիկեան բարձրագոյն վարժարան՝ ունենալով 252 ուսանող-ուսանողուհի։ Գոնիայում ներկայացուած է միայն մէկ՝ Ճենանեան բարձրագոյն աւետարանական վարժարանը, որը 1901-1903 թուականների տուեալներով իր յարկի ներքոյ ունէր 308 աշակերտ, որոնց դաստիարակութեամբ զբաղւում էին 17 ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ։

Բ. հատորը ամփոփում է Ատանայի կուսակալութեան կրթական պատկերը։ 126 էջերում ներկայացուած է 121 որբանոց՝ 3367 որբերով, եւ 44 բնակավայրերում ներկայացուած վարժարանների աւելի քան 5824 աշակերտ, 189 ուսուցիչ եւ 69 կրթական հաստատութիւնների ընդհանուր պատկերը։

Վերա Սահակեանը նշեց նաեւ, որ հեղինակը նախատեսում է լոյս ընծայել եւս երկու հատոր` ամբողջացնելու համար Օսմանեան կայսրութեան սահմաններից ներս գործունէութիւն ծաւալած կրթական բոլոր հաստատութիւնների պատմութիւնը։

Միջոցառման վերջում Գէորգ Յակոբեանը գոհունակութիւն յայտնեց ներկաներին՝ նշելով․ «Այսօր սրտաբացօրէն պէտք է խոստովանիմ, որ ես, մեր այս հարազատ հողերուն վրայ, մտաւորական կեանքի նուիրեալ ազգակիցներուս հետ, կեանքիս ամէնէն երջանիկ, ամէնէն նպատակասլաց , ամէնէն կենսուրախ պահերը կ’ապրիմ։ Շատ զգացուած եւ յուզուած եմ։ Չափազանց բախտաւոր կը զգամ ինքզինքս, որ ինծի վիճակուեցաւ վայելել այս պատուական հրաշալի վայրկեանները, որոնք կեանքի մը համազօր արժէք ունին։ Ես իմ համեստ կարողութիւններուս ներած չափով կատարեցի աշխատանք մը, դոյզն ինչ վճարելու համար իմ ազգային նուիրական պարտականութիւնը»։

Գէորգ Յակոբեանը յաւելեց․ «Բախտաւոր կը նկատեմ ինքզինքս, որ երկար տարիներու յարատեւ աշխատանքս ապարդիւն չմնաց։ Շնորհիւ Պոլսոյ «Փարոս» ամսաթերթի խմբագրապետ Մայտա Սարիսի, լոյս աշխարհ եկաւ։ Այնուհետեւ երեք շնորհանդէսներով տարածում գտաւ համայնքային կեանքէն ներս։ Ուրեմն առաջին հերթին, այստեղ իր բացակայութեան, շնորհակալութիւն կը յայտնեմ տիկ. Մայտային, որ աշխատանքիս ծնունդը ապահովեց»։ Ելոյթի վերջում հեղինակը խոստացաւ, որ առաջիկայում նոր աշխատութիւններ կը ներկայացնի։

Յասմիկ Բալէեան

https://horizonweekly.ca