Եքթա Հաթիփօղլու
Դիարբեքիրի քաղաքապետարանը իր լեզվի դասընթացներին ավելացրել է հայերենը և ասորերենը, ինչպես նաև քրդական երեք բարբառները։ Այս թեմայի շուրջ զրուցեցինք քաղաքապետարանի մշակութային և սոցիալական հարցերի վարչության պետ Զեյնեփ Յաշի և հայոց լեզվի դասընթացի մասնակից Ֆըրաթ Մերջանի հետ։
Դիարբեքիրի քաղաքապետարանի կողմից առաջարկված լեզվի դասընթացները, քրդերենի կուրմանջի, կըրմանչկի (զազայերեն-Ակունքի խմբ․) և սորանի բարբառներից բացի, վերջերս ներառել են նաև հայերենը և ասորերենը։ Լեզվի դասընթացների համար, որոնք նպատակ ունեն պահպանել և զարգացնել մայրենի լեզուները, դիմումների ընդունման վերջնաժամկետը սեպտեմբերի 26-ն է։ Դասընթացները, որոնք կսկսվեն հոկտեմբերին և կտևեն երեք ամիս, նախատեսված կլինեն 16 տարեկանից բարձր մեծահասակների համար։ Յուրաքանչյուր դասարան կունենա 25 ուսանողի քվոտա, իսկ լրացուցիչ 5 ուսանող կընդունվի որպես փոխարինողներ։
Այս կիսամյակում ծրագրում հայերենի և ասորերենի ավելացման մասին զրուցեցինք Դիարբեքիրի քաղաքապետարանի մշակույթի և սոցիալական հարցերի վարչության պետ Զեյնեփ Յաշի հետ։ Հայերենի և քաղաքապետարանի լեզվի դասընթացների նախաձեռնության մասին զրուցեցինք նաև հայերենի դասընթացի մասնակից Ֆըրաթ Մերջանի հետ։
«Ժողովուրդների պատմական հավատարմությունը Դիարբեքիրում կենդանի է պահում հայ և ասորի ժողովուրդների մշակույթը»
Զեյնեփ Յաշը խոսքը սկսեց՝ ասելով. «Այս նախագիծը նպատակ ունի պահպանել քաղաքի բազմալեզու մշակույթը՝ թե՛ բազմալեզու և բազմամշակութային քաղաքի ամբողջականության համար, թե՛, իհարկե, այս լեզուների պատմության հետ մեր հաստատած կապի»։ «Այս լեզուների ավելացումը կրթական ծրագրին նաև քայլ է դեպի այն, որ հայերեն և ասորերեն լեզուները, որոնք սկսեցին մոռացության մատնվել 1915 թ․ ցեղասպանության և հանրապետական դարաշրջանի հետ կապված թվային նվազման ենթարկված հայ և ասորական բնակչության հետ միասին, չմոռացվեն», – ասաց Յաշը։ Նա ընդգծեց, որ «հայ և ասորի ժողովուրդների մշակույթը շարունակում է ապրել այս քաղաքում, նույնիսկ եթե նրանք այստեղ չեն», և հավելեց. «Ժողովուրդների պատմական հավատարմությունը կենդանի է պահում հայ և ասորի ժողովուրդների մշակույթը Դիարբեքիրում»։
Յաշը, ով հայտարարել է, որ իրենք քննարկում են ուսումնական ծրագրին ուսումնասիրության համար հարմար լեզուներ ավելացնելու հարցը, բերել է հետևյալ օրինակը. «Օրինակ՝ փոխադարձ լեզուների ուսուցումը անհրաժեշտ է Սիրիայում հակամարտության պատճառով մեր քաղաք եկած ներգաղթյալներին հասկանալու և նրանց ինտեգրումն ապահովելու համար։ Լեզվի ուսուցում 1800-ականների վերջին այստեղ բռնի կերպով բնակություն հաստատած բուլղարացիների համար, կամ, ինչպես նշեցի, արաբերենի… Եթե մենք հնարավորություն ունենանք դա անելու, կանենք։ Կաշխատենք ապահովել, որ այս լեզուները համակեցություն ունենան և հարստացնեն միմյանց»։ «Մի ժամանակ մեր մշակութային ժառանգության և լեզվի մասնաճյուղերը մեր երկու հաստատություններն էին, որոնք անջատվեցին։ Հետո վերանորոգեցինք երկու հաստատությունները, ապա սկսեցինք ակտիվորեն օգտագործել դրանք։ Վերջին ուսումնական շրջանի ավարտին, Դիարբեքիրում առաջին անգամ 10 ուսանողների տվեցինք հայերենի, երեքին՝ ասորերեն և մնացած ուսանողներին՝ քրդերենի մասնակցության վկայականներ»։
«Ուզում էի սովորել իմ նախնիների լեզուն»
Երբ Ֆըրաթ Մերջանին հարցրին, թե ինչու է ընտրել հայերենի դասընթացները, նա պատասխանեց. «Ես ուզում էի սովորել իմ նախնիների լեզուն»։ Նա սկսեց իր խոսքը՝ ասելով. «Մեզ համար կարևոր է, որ մեր քաղաքապետարանը ավելացրել է ասորերեն և հայոց լեզվի դասընթաց»։ Մերջանը շարունակեց. «Նշանակալից է, որ ոչ հայերը նույնպես մասնակցում են դասընթացին»։ Մերջանը նշեց, որ իր նպատակն է մայրենի լեզվով կարողանալ շփվել Դիարբեքիր այցելող հայերի հետ, և որ ինքը կշարունակի դասընթացը A2 մակարդակում։ «Կցանկանայի շնորհակալություն հայտնել մեր քաղաքապետարանին, Մշակութային և սոցիալական հարցերի վարչությանը և Լեզվի պաշտպանության և զարգացման վարչությանը մեզ այս հնարավորությունը ընձեռելու համար։ Նաև կցանկանայի շնորհակալություն հայտնել մեր ուսուցչուհի՝ սիրելի Ասլին Առաքելյանին, իր ջանքերի և համբերատարության համար»։
Դիարբեքիրի հայ և ասորի բնակչությունը. 1915 թվականից մինչև Հանրապետություն, Հանրապետությունից մինչև մեր օրերը
Դիարբեքիրի հայ բնակչությունը կենտրոնացած էր Լիջե շրջանում և նրա շրջակայքում՝ մինչև 1915 թ․ Հայոց ցեղասպանությունը։
Հուշամատյանի տվյալներով՝ 1800-ականների կեսերին Լիջե, Բիչար, Հերդա, Թավուսի, Զիքթի, Գենչ, Յահքիք և Հանի շրջաններում կային ավելի քան 200 գյուղ և քաղաք։ 1288 թվականի (1871-1872) օսմանյան տարեգրքի համաձայն՝ Դիարբեքիրի բնակչությունը կազմում էր 21,478 մարդ՝ 7,128 տնային տնտեսություններում, որոնց 84 տոկոսը մուսուլմաններ էին, իսկ 16 տոկոսը՝ ոչ մուսուլմաններ։ Այս վիճակագրության համաձայն՝ Հանի քաղաքի բնակչությունը հիմնականում ոչ մուսուլմաններ էին։
Հաջորդ տարիներին ոչ մուսուլմանների համամասնությունը բարձրացավ մինչև 25 տոկոս, և ընդհանուր բնակչությունը հասավ 25,000-30,000-ի։
Ցեղասպանության նախօրեին շրջանում հայ բնակչությունը կազմում էր մոտ 6․000։ 1915 թ․ Հայոց ցեղասպանությունից հետո տարածաշրջանում հայ բնակչությունը զգալիորեն նվազեց, չնայած ճշգրիտ թիվը անհայտ է։
Սարգիս Էքենը, որը ծնվել է ցեղասպանությունից 15 տարի անց և մահացել է 2016 թ․, «Դիարբեքիրի վերջին հայերից» մեկը, BBC Turkish-ին տված հարցազրույցում նշել է, որ պետության կողմից փոխվել են հայկական անունները և կրոնական պատկանելիությունը։
Ասորական բնակչությունը, ինչպես նաև հայ բնակչությունը, աստիճանաբար նվազել է։ Ըստ «Դիարբեքիր» ամսագրի՝ Դիարբեքիրում ասորի բնակչությունը, որը 1927 թ․ հասել էր 3500-ի, 1950-ական թթ․ նվազել է մինչև 1000։ Այսօր քաղաքում ապրում է ընդամենը չորս ասորական ընտանիք՝ ընդհանուր առմամբ մոտ 20 հոգի։
Դիարբեքիրի քաղաքապետարանը տուժել է 2016 թ․ սկսված վերահսկման ալիքից, որը ընդգրկել է HDP-ի կառավարման ներքո գտնվող քրդական նահանգները։ 2016-ից 2019 թթ․ քաղաքապետարանը կառավարվում էր Ներքին գործերի նախարարության կողմից նշանակված հոգաբարձուի կողմից։ 2019 թ․ HDP-ն քաղաքապետարանում հաղթեց ձայների 62.9 տոկոսով, բայց ԺՊ վերանշանակվեց։ 2024 թ․ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններում քաղաքապետարանը անցավ Ժողովուրդների հավասարության և ժողովրդավարության կուսակցությանը (DEM կուսակցություն), որը կիսում է HDP-ի հետ նույն քաղաքական ավանդույթը՝ ստանալով ձայների 64.9 տոկոսը։
Դիարբեքիրի քաղաքապետարանի համանախագահներ Սերա Բուջաքը և Դողան Հաթունը 2024 թ․, պաշտոնը ստանձնելուց հետո, հայտարարեցին, որ քաղաքապետարանը ստանձնել են հոգաբարձուական վարչակազմից՝ 2.438 միլիարդ թուրքական լիրայի պարտքով։
Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը
Leave a Reply