Երեք կին Հայկական ձորում` Նվարդ, Գյուլյուզար և Ֆեջիրե

Վարդան Հալիս Յըլդըրըմ

Դերսիմցի արվեստագետ Դելիլ Խըդըրը իր նոր տեսահոլովակում պատմում է մի հայ երիտասարդ կնոջ՝ Նվարդի մասին, ում սիրել է իր հայրը՝ Մուսան, բայց երբեք չի միավորվել նրա հետ։ Նվարդը վերապրել է 1915 թ․ ցեղասպանությունը, բայց սպանվել է Մուսայի քեռու դուստրերի հետ միասին՝ 1938 թ․ ջարդերի ժամանակ։

Դերսիմցի արտիստ Դելիլ Խըդըրը թողարկել է «Նվարդ» վերնագրով մի երգ, որը պատմում է մի երիտասարդ հայ կնոջ մասին։ Դելիլ Խըդըրին հարցրեցինք Նվարդի պատմության մասին, որը կարող եք լսել նաև YouTube-ում, և այն արտիստների մասին, որոնց հետ նա կատարել է այդ երգը։

–Սկսենք նրանից, թե ով է Դելիլ Խըդըրը։

-Ծնվել եմ 1955 թ․։ Ես Դերսիմի Խոզաթ շրջանի Քըզըլմեզրա գյուղից եմ։ Մեզրան կոչվում է նաև Սուրե, քրդերեն։ 1938 թ․ մեր գյուղը ասպատակվեց, տեղի ունեցավ կոտորած, և սպանվեց 165 մարդ։ Միայն հինգ մարդ փրկվեց։ Իմ հայրը՝ Մուսայե Միլլեն, վիրավոր փրկվածներից մեկն էր։ Մայրս Օվաջըքից է։ Նրանց գյուղը ասպատակվեց 1938 թ․ նախօրեին՝ 1937 թ․։ Տղամարդկանց հավաքեցին և տարան։ Մայրս այդ ժամանակ 16 տարեկան էր և վեց ամսական հղի։ Նա փորձել է փրկվել՝ փախչելով անտառ, որտեղ վիժել է։ Պապս նրան գտավ անտառում և հետ բերեց։ 1938 թ․ հայրս կորցրեց իր առաջին կնոջը և երկու դուստրերին։ Ավագների խորհրդով նա հետագայում գտավ մորս։ Նա ասել է նրան. «Կորցրել եմ կնոջս և երեխաներիս։ Ոչինչ չունեմ, ես քնում եմ գետնին՝ տերևների մեջ»։ Մայրս հետևեց նրան։ Այլ կերպ ասած՝ ես մի մարդ եմ, ով աշխարհ է եկել վիրավոր հորից և վիրավոր մորից։ Ինչպես այս երկրում ապրող բոլոր մարդիկ, մեր կյանքն անցել է կոտորածների, աքսորների և անավարտ սերերի ստվերի տակ։ Հայերի ապրած տառապանքը, աքսորները, տեղահանությունները, անավարտ սերերը և խորհրդավոր սերերը նույնպես այս երկրի հիշողության մասնիկն են։ Իմ կյանքն էլ անցավ՝ վարդերի և ծաղիկների մեջ գառների հետևից վազելով՝ իհարկե, սիրելու հակված սրտով։ Մինչև 12 տարեկանս ապրել եմ մի գյուղում, հետո գնացի Էլազիգ (Խարբերդ-Ակունքի խմբ․), իսկ դրանից հետո արդեն 44 տարի ապրում եմ Ավստրիայում։ Փորձում եմ գրել այս տարածաշրջանի մասին։

-Կարո՞ղ եք պատմել Նվարդի մասին, ում անդրադարձել եք Ձեր պատմության մեջ։

-Ես 70 տարեկան եմ։ 60 տարի է անցել այն ժամանակվանից, երբ հայրս պատմեց է ինձ այդ մասին։ Նվարդի հայրը՝ Մելքոնը, այն մարդն էր, ում ես նկարագրել եմ պատմության մեջ։ Նրան անվանում էինք Մըլքո հորեղբայր։ Մըլքո հորեղբոր եղբայրը Գարո հորեղբայրն է։ Նրանք ապրել են Թորութ գյուղում։ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ տարել են Մըլքո հորեղբեր երեք որդիներին։ Նրանց ճակատագիրն անհայտ է։ Հետագայում Մըլքո հորեղբայրը նույնպես գաղթել է և եկել մեր գյուղ։ Նրանց տունը մեր տան դիմաց էր։ Այդ ժամանակ հայրս՝ Մուսան, սիրահարվել էր նրանց դստերը՝ Նվարդին։ Պարզապես չստացվեց։ Հորս հորեղբայրը աղա էր, Աբբասաղացի Մեհմեթ աղան։ Նա պատմում էր․ մի օր իմ հորեղբայր Մեհմեթ աղան և այլք գնացին Մըլքո հորեղբոր մոտ։ Այցելեցին նրան գյուղում։ Մեհմեթ աղայի կողքին ինչ-որ մեկը անհեթեթություններ էր ասում՝ «Երբ հավաքեցին հայերին ու տարան, ես նույնպես այնտեղ էի։ Ես այս արեցի, այն արեցի»։ Այդ պահին հորեղբայրս ասաց. «Դստերդ տուր իմ զարմիկ Մուսային, որպեսզի կարողանանք ազգակցական կապ հաստատել»։ Մըլքո հորեղբայրը Մեհմեթ աղային ասաց. «Աստված որ արասցե, քո հետի այդ մարդը առավոտից ի վեր մեզ անպատվում է»։ Այնուհետև Մեհմեթ աղան բռունցքով հարվածեց այդ մարդու բերանին։ Հորեղբորս հետ գտնվող մարդը 1915 թ․ հայկական կոտորածին մասնակցած աշխարհազորայիններից մեկն էր։ Մըլքո հորեղբայրն ասաց. «Մեհմեթ աղա, ուշ է արդեն։ Շուտ պիտի անեիր դա»։ Մըլքո հորեղբայրը մեկուկես տարի անց այնտեղից գաղթեց։ Նվարդին էլ հորս չտվեցին։ Նվարդը չամուսնացավ։ Ճակատագիրը Մեհմեթ աղային և Մըլքո հորեղբորը նորից հանդիպեցրեց։ Մեհմեթ աղան, Մըլքո հորեղբայրը և նրա կինը միասին սպանվեցին Դերսիմի 1938 թ․ ջարդերի ժամանակ, Խոզաթի մոտ, Փոշե կոչվող վայրում։ Հետո նրանք աղջիկներին բերեցին մեր գյուղ։ Գյուղի տակ աղբյուր կա։ Մի փոքր դադար առան այդտեղ։ Տատս, Աբբաս աղայի դուստրը և Մեհմեթ աղայի քույրը, գնացին և աղաչեցին զինվորներին՝ «Մի՛ արեք․ նրանք մեր զարմուհիներն են»։ «Ո՛չ, սա Մըլքոյի դուստրն է», – ասացին նրանք,-«Հայ է»։ «Սրանք ապստամբ աղաների դուստրերն են»։ Չեն կարողանում աղջիկներին խլել իրենից։ Հայրս պատմեց. «Վրաններ էին խփել գյուղի վերևում և սարսափելի բաներ արել նրանց հետ։ Երկու օր անց նրանց տարան»։ Մեր գյուղի կողքին է «Էրմենի դերեն» (Հայկական ձորը-Ակունքի խմբ․)։ Այնտեղ են իրականացրել հայերի կոտորածը։ Այդտեղից է ստացել է իր անունը։ Երբ մենք փոքր էինք, գնում էինք գառների մոտ։ Կանանց մազերը խճճված էին ծառերի մեջ։ Բռնում էինք ու քաշում։ Մեզ վրա բարկանում էին, ասում «Ամոթ է, մի՛ արեք»։ Իհարկե, չգիտեինք։ Մեր մեծերը մեզանից մազերը վերցնում, հավաքում էին ու նետում քարի տակ։ Այնտեղ են սպանել այդ երեք աղջիկներին։ Նվարդին և Մեհմեդ Աղայի երկու դուստրերին՝ Գյուլյուզարին և Ֆեջիրեին։

Երբ անցնում էինք Էրմենի դերեի միջով, հայրս միշտ մի տեղ էր համբուրում։ Նա տարիներ շարունակ ինձ չէր պատմում այդ մասին, բայց վերջին անգամ այդպես վարվել էր 1979 թ․։ Հետագայում գյուղացիները այստեղ են թաղել Նվարդին, Գյուլյուզարին և Ֆերիջեին, և հայրս միշտ համբուրում էր նրանց թաղման վայրը։

-Դուք Ձեր երգը կատարում եք Հասան Սաղլամի և Գյուլե Մայերայի հետ։ Կարո՞ղ եք մեզ մի փոքր պատմել նրանց մասին։

-Հասան Սաղլամը Օվաջըքից է։ Նա լայնախոհ մարդ է, ով հետաքրքրված է ոչ միայն երաժշտությամբ, այլև գրականությամբ։ Գրել է բազմաթիվ գրքեր՝ «Իրենց հողից կառչածները», «Արգելված շրջանի երեխաները» և «Մա՝ այն վայրը, որտեղ սկսվում է նախադասությունը»։ Նա նաև վավերագրական ֆիլմեր ունի՝ «Հարդ և Ասմեն» (Երկիր և երկինք) և «Մեմ»։ Նրա գրվածքները կամուրջ են, որը փոխանցում է այս երկրի պատմությունը ապագա սերունդներին։

Գյուլե Մայերան Խոզաթից է։ Նա ծանոթ է բոլորիս։ Նրա ձայնը շատ խորունկ, յուրահատուկ երանգ ունի։ Նրա ձայնը կրում է այս լեզվի և այս երկրի ոգին։ Միշտ սիրել եմ այդ հնչողությունը։ Ղրմըզը զազակիի առջև ծառացած խոչընդոտները և՛ դրսից պարտադրված ձուլումն է, և՛ երաժշտական ​​և լեզվական գիտակցության պակասը, որը խեղաթյուրվել է ներքին շահերի մտահոգություններով։ Չնայած դրան, Հասան Սաղլամի և Գյուլե Մայերայի նման մարդկանց շնորհիվ այս լեզուն և երաժշտությունը դեռևս կենդանի են և դիմացկուն։

-Ինչպե՞ս կներկայացնեք Դերսիմի երաժշտությունը։

-Դերսիմի երաժշտությունն ունի երեք շրջան։ Առաջին շրջանը 1938 թ․ առաջ է։ Աշիրեթային հակամարտությունների ժամանակ այնպիսի գուսաններ, ինչպիսիք են Սեյ Քաջին, Ալավերդին, Վելիե Ուշենեն, Հեսո Քաջին և իմ հայրը՝ Մուսայե Միլլեն, երաժշտություն էին ստեղծում խաղաղության և գեղեցկության համար։ Այդ ժամանակ գերակշռում էր սիրային երաժշտությունը։ Երկրորդ շրջանը 1938 թ․ հետո է. հիմնականում՝ ողբեր։ Բայց մենք չունենք որևէ ստեղծագործություն, որը պատմում է ավելի վաղ շրջանի պատմությունը. մենք ունենք միայն կոտորածների մասին ստեղծագործություններ։ Մեր մայրենի լեզվով չկան պատմական երգեր ավելի վաղ շրջաններից։ Մեր հին երգերը, մեր լեզուն հետագայում արգելվեցին։ Մեր հավատքը նույնպես արգելվեց «Թեքքեի և Զավիեի» օրենքով։ Դրանից հետո ձախերի քողի տակ զարգացավ ժխտողական քաղաքականություն մեր ստեղծած երաժշտության վերաբերյալ, որը նույնպես սխալ էր։ Երաժշտության ներդաշնակությունն ու տեմբրը փոխվել են. երբ երաժշտությունը փոխվում է, փոխվում է նաև սիրտը։

-Ի՞նչ է պատահել այս գործընթացների հետևանքով։ Խոսվում է թուրքերեն։ Կա՞ն արդյոք որևէ խոչընդոտներ կըրմանչ/զազակի լեզվում երգերի օգտագործման համար։

-Պաշտոնական դիսկուրսը հերքում է այս խոչընդոտները՝ ասելով․ «Արգելքներ չկան»։ Սակայն գործնականում դա այդպես չէ։ Այս լեզուն որպես մայրենի լեզու չի դասավանդվում համալսարաններում կամ դպրոցներում. այն չունի գրավոր կամ ինստիտուցիոնալ հիմք։ Անցյալում երգերը կատարվում էին տանը․ այսօր ժողովրդական երգերը լսվում են հիմնականում բարերում և բեմերում։ Իրական խնդիրն այն է, որ մենք ինքներս ստեղծեցինք այս խոչընդոտներից մի քանիսը։ Երաժշտության բնական ռիթմը լքելը և այն առևտրային ձևի վերածելը փոխել է մեր հնչյունները։ Այժմ մեղեդիները սկսել են նմանվել թուրքական երաժշտության օրինաչափություններին։ Երբ շահույթի մասին մտահոգությունը փոխարինեց արվեստին, փոխվեցին և՛ լեզվի ոգին, և՛ երաժշտության հնչողությունը։ Սա միայն արտաքին «ձուլում» չէ, այլ նաև ներքին խոչընդոտ է, որը մենք ինքներս ենք ստեղծել։ Նոր սերունդը ծանոթ չէ լեզվին, պատմությանը, աշխարհագրությանը և դրա գեղեցկությանը. այս անտեղյակությունը դառնում է ամենամեծ խոչընդոտներից մեկը։

https://www.agos.com.tr/tr/yazi/35728/ermeni-deresinde-uc-kadin-nivart-guluzar-ve-fecire

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

www.akunq.net