ՌՈՒԲԷՆ ՃԱՆՊԱԶԵԱՆ
Երբ մարդիկ խորհրդանիշներուն հետ կը խաղան, կը խաղան նաեւ յիշողութեան հետ, պատմութեան հետ:
Ու պէտք չէ զարմանալ, երբ պատմութեան հետ խաղալը խիստ վտանգաւոր հետեւանքներ ունենայ…
Վերջերս Միացեալ Նահանգներու մէջ, Թրամփի վարչակազմը ազգային այգիներու ծառայութեան (National Parks Service) հրահանգած է՝ ստրկութեան մասին լուսանկարչական ցուցանակները (ներառեալ 1863ի «Խարազանուած մէջք»ի խորհրդանշական լուսանկարը) բազմաթիւ վայրերէ հանել՝ պատմութիւնը «վերականգնելու» ու «նախատինքի» նիւթերը հեռացնելու նպատակով։ Ազգային այգիներու աշխատակիցներուն ըսուած է՝ ստրկութեան, ազգայնամոլութեան եւ բնիկ ժողովուրդներու հալածանքներու մասին ցուցանակները բացայայտել ու հանել։ Բազմաթիւ պատմաբաններ այս քայլը գրաքննութիւն կոչած են, պնդելով, որ նպատակը գեղագիտութիւնը չէ, այլ՝ պատումի վերահսկողութիւնը։
Այս օրերուն, Հայաստանը նման ճամբայ մը բռնած է։ Հանրապետութեան կառավարութիւնը հաստատեց որոշում մը, որով Նոյեմբերէն սկսեալ, ճամբորդներու անցագիրներու մէջ դրուող պաշտօնական մուտքի ու ելքի կնիքներէն պիտի հանուի Արարատ լեռան պատկերը։ Ընդունման ժամանակ, փոփոխութիւնը հրապարակայնօրէն չէ բացատրուած. պաշտօնատարները հետագային ակնարկած են, որ նպատակը «վտանգաւոր մեսիջներ (պատգամներ) չուղարկելն է Հայաստանի Հանրապետութեան հարեւան պետութիւններին» (նպատակը, մէկ խօսքով, Թուրքիան չնեղացնելն է)։
Սերունդներ շարունակ, Արարատը ապրած է Հայաստանի (նոյնինք Խորհրդային Հայաստանի) զինանշանին մէջ, փորագրուած մեր խաչքարերու ու վանքերու քարերուն վրայ, կախուած է հայրենիքի եւ Սփիւռքի մէջ ապրող բազմաթիւ հայորդիներու տան պատերուն, ո՛չ որպէս տարածքային պահանջ, այլ՝ մշակութային կողմնացոյց: Ու զայն անցագրային կնիքներէն հեռացնելը երկու բան կը փաստէ. առաջինը՝ որ կառավարութիւնը հիմնական խորհրդանիշները կը նկատէ զիջելի, երկրորդ՝ թէ կ՛ընդունի այն նախադրեալը, որ խորհրդանիշները պէտք է մաքրուին, եթէ անոնք դիւրազգացութիւն կը յարուցանեն հարեւանին մօտ։
Ինծի համար հետաքրքրականն այն է, թէ այս տրամաբանութեան սահմանը ո՞ւր կը գծուի:
Վերջերս իշխանաւոր մը յայտնեց, թէ զինանշանին ձեռք տալու ծրագիր չկայ, սակայն 2023ին, վարչապետը հրապարակայնօրէն նախատեց ներկայ զինանշանը, որովհետեւ անիկա կը խորացնէ բաժանումը «պատմական Հայաստանի եւ իրական Հայաստանի» միջեւ, եւ սահմանադրական աշխատանքային խումբ մը արդէն իսկ կ՛աշխատի նոր հիմնական օրէնքի մը վրայ։
Հակաճառութիւնը այն է, թէ պետական խորհրդանիշները պէտք է անբիծ եւ խիստ «պետականամէտ» ըլլան, առանց «զգացական» պատկերներու։ Սակայն խորհրդանիշները որեւէ տեղ այդպէս չեն գործեր։
Ես Գանատա ծնած մեծցած եմ. Գանատայի զինանշանը կը կրէ Անգլիոյ առիւծի ու Սկովտիոյ միեղջիւրի (իւնիքորն) պատկերները: Գանատայի մէջ ո՛չ առիւծ կայ (բացի կենդանաբանական պարտէզներուն մէջ… խեղճ անասուններ), ո՛չ ալ իւնիքորն (յանուն արդարութեան, իւնիքորններ ոչ մէկ տեղ եղած են. գոյութիւն իսկ չեն ունեցած): Երեւակայական «անասուն»ը թագ մը կը կրէ եւ կոտրած շղթայ մը, որ կը խորհրդանշէ ճնշումին դէմ դիմադրութիւնը, իսկ յարակից պատկերները կը կրեն Միացեալ Թագաւորութեան դրօշը եւ Ֆրանսայի թագը։ Ասոնք յղումներ են բազմաթիւ պատմութիւններու եւ ինքնութիւններու, որոնք կ՛ապրին գանատական պետութեան խորհրդանիշին մէջ. անոնցմէ ոչ մէկը «պահանջ» է օտար տարածքի մը կամ՝ հնազանդութեան խորհրդանիշ։ Անոնք պատկանելիութեան եւ ժառանգութեան ճանաչումներ են։
Կամ եկէ՛ք խօսինք Թուրքիոյ մասին. երկրի ներկայ դրօշակը օսմանեան դրօշակին հիմնաչափուած շարունակութիւնն է (կիսալուսին եւ աստղ՝ կարմիրի վրայ, 1844), այն նոյն հարստութեան, որու ներքոյ Օսմանեան կայսրութեան հայերը բնաջնջուեցան։ Արդեօք հայերը պէ՞տք է պահանջեն, որ թուրքերը փոխեն իրենց դրօշը, քանի որ մեր ընտանիքները անոր ներքոյ կոտորածի ենթարկուեցան։
Անցագրային կնիքի որոշումը անջատ, մեկուսացած որոշում մը չէ. անիկա կու գայ պաշտօնատարներու շարք մը հրապարակային փաստարկներու հետ միասին, որոնք անվտանգութիւնը կը վերաձեւակերպեն «լեգիտիմութեան» (օրինականացում) շուրջ։ Հայաստանի խորհրդարանի խօսնակը պարզաբանած է Պաքուի պահանջը, որ Նախիջեւանէն դէպի Ատրպէյճան երթեւեկութիւնը Հայաստանով անցնի առանց հայ սահմանապահները տեսնելու, հիմնաւորելով, թէ «վէրքերը թարմ են» եւ խորունկ երկու կողմերուն համար: Վարչապետը կ՛ըսէ, թէ բանակը պէտք է ըլլայ երկրի անվտանգութեան 15րդ, 20րդ, նոյնիսկ 100րդ «գործիքը», իսկ «լեգիտիմութիւնը»՝ ցուցակին առաջինը: Այս գիծերէն ոչ մէկը, անոնցմէ իւրաքանչիւրը առանձին, անօրինական է. սակայն միասին, եւ այս պահուն, անոնք ցոյց կու տան այս կառավարութեան գաղափարը՝ «դուն զքեզ նուաստացո՛ւր եւ յուսա՛, որ հարեւաններդ բարեսիրտ դառնան»…
Նոյն տրամաբանութիւնը այժմ կը կիրառուի Սահմանադրութեան վրայ։ Ատրպէյճան կը պահանջէ, որ Հայաստան ջնջէ իր յղումը 1990ի Անկախութեան հռչակագրին, իսկ Երեւան կը պատասխանէ՝ համաձայնելով, որ ժամանակն է առանց անոր նոր սահմանադրութիւն մը նախագծելու։ Արդարադատութեան նախարարը այս կը կոչէ «խաղաղութեան գին», վարչապետը բացայայտօրէն կ՛ըսէ, թէ չի հաւատար, որ հռչակագիրին յղում պէտք է կատարուի նոր սահմանադրութեան մէջ։ Այստեղ կը բնականոնացուի այն գաղափարը, որ Հանրապետութեան հիմնական օրէնքը կ՛ենթարկուի բանակցութիւններու թշնամիի մը հետ՝ նախքան զայն քննարկելը այն քաղաքացիներուն հետ, որոնք կ՛ապրին անոր ներքեւ։
Ամէն անգամ, որ Պաքուն կամ Անգարան նոր պայման մը կը ներկայացնեն, Երեւան նախ կը մերժէ ձեւակերպումը, ապա կ՛որդեգրէ անոր էութիւնը։ Ամէն անգամ, որ պաշտօնեաները կը յայտարարեն, թէ կարմիր գիծեր քաշած են, յետագային կը բացատրեն, թէ ինչո՞ւ այդ գիծերը իրականութեան մէջ բանակցելի էին։ Ամէն անգամ, որ ինքնիշխանութիւնը կը պաշտպանուի հանրութեան մէջ, անիկա կը նսեմացուի գործնականին մէջ։ Այս դիւանագիտութիւն չէ, այլ ճնշումներուն յարմարում՝ քօղարկուած որպէս գործնապաշտութիւն (փրակմաթիզմ)։
Այս բոլորով, մենք պարզապէս կնիքի մը վրայ պատկեր մը չէ, որ կը կորսնցնենք, այլեւ կը փաստուի, որ Հայաստանի մէջ ինքնութեան նշանները սակարկելի խաղաքարտեր են: Ու ճիշդ այդ պատճառով այդքան ալ աներեւակայելի չէ, որ այս իշխանութիւնը շուտով պիտի անցնի զինանշանին ալ «բարեփոխման»: Եթէ կնիքի մը վրայ Արարատը «կը նեղացնէ» Անգարան, զինանշանին վրայի Արարատը պէտք է զայն աւելի նեղացնէ։
«Բայց Արարատը այսօր Թուրքիոյ մէջ չի՞ գտնուիր»: Իսկ այդ մէկը երբեք չէ խանգարած, որ անիկա պատկանի հայ մշակութային յիշողութեան։ Շատ ազգային խորհրդանիշներ կը յղուին սահմաններէն անդին։ Խորհրդանիշները կը հետեւին ժառանգութիւններուն եւ ձգտումներուն. անոնք հողի սեփականութեան վկայականներ չեն։ Հայաստանի զինանշանը 1918էն քով-քովի բերած է ներկայ եւ պատմական Հայաստանները մէկ խորհրդանիշի մէջ։ Պնդել, թէ միակ օրինական խորհրդանիշները անոնք են, որոնք կրնան սահմանուիլ եւ սահմանազատուիլ, կը նշանակէ անդամահատել պատմութիւնը:
Անշուշտ այս բոլորին մէջ կայ երկրորդ կարգի վտանգ մը։ Երբ կը սկսիս խմբագրել խորհրդանիշները՝ «արտաքին սպառնալիքները» նուազեցնելու համար, դուն կը բնականացնես պատումներու խմբագրումը: Հայաստանի Ազգային անվտանգութեան խորհուրդի քարտուղարը ինքնութեան շուրջ ներկայ բանավէճերը կը բնորոշէ որպէս ազգային պատումներու դիտաւորեալ «փոխակերպումի» մաս, որպէսզի թեթեւցնէ անվտանգութեան համակարգի ճնշումը։ Սակայն պետութիւնները ապահով չեն դառնար՝ մոռացկոտ դառնալով. այդպիսով անոնք միայն աւելի փխրուն ու խոցելի կը դառնան։
Ես Արարատի գագաթը նուաճած եմ, կանգնած եմ լեռան կատարին։ Ինծի ապշեցնողը տեսարանը կամ հոն հասնելու դժուարութիւնը չէր, այլ այն իրողութիւնը, որ լեռը անխուսափելի է։ Գագաթէն կը տեսնես, թէ անիկա ինչպէս կը տիրէ շրջակայքին. անիկա կը մերժէ անտեսուիլ։
Մեր պատմութեան մէջ Արարատը այդ է՝ անշարժ, անխուսափելի, ներկայ՝ մեր կամքէն անկախ։ Ոմանք կրնան զայն ջնջել կնիքներէ, ելոյթի մը ընթացքին զայն նախատել, բայց օրէնքով իսկ զայն չեն կրնար անհետացնել: Կարծելով թէ կարելի է զայն ջնջել՝ մոլորութիւն է։ Ձեւացնել, թէ խորհրդանիշը սահեցնելով՝ մոռացութեան կու տաս անոր ետին եղած իրականութիւնը՝ քու սեփական ժողովուրդդ անարգել է, դաւաճանել:
Կնիքը, այո՛, փոքր բան մըն է, բայց անկէ Արարատը ջնջելու գործողութիւնը՝ հսկայ։ Անիկա քաղաքացիներուն կը յուշէ, թէ իրենց խորհրդանիշները զիջելի են, իրենց անցեալը՝ կարելի է ձեռքէ բաց թողուլ, իսկ իրենց ինքնութիւնը՝ սակարկելի խաղաքարտ մըն է։ Անիկա հարեւաններուն կ՛ըսէ, թէ ճնշում բանեցնելը արդիւնաւէտ է, եւ աշխարհին կը յայտարարէ, որ Հայաստանի կառավարութիւնը գոյատեւումը կը տեսնէ ոչ թէ ամուր կանգնելով, այլ՝ ինքն իրմէ մասեր կտրելով։
Այս բոլորը յանձնուելու հերթական արարքներ են՝ ծածկուած գործնականութեան քօղով։
Հայաստանին պէտք չեն այնպիսի ղեկավարներ, որոնք կը բացատրեն յարձակողի պահանջները, որպէս խելամիտ։ Անոր պէտք են այնպիսի ղեկավարներ, որոնք յստակօրէն կը ձեւակերպեն, թէ ի՛նչը բանակցելի չէ. վերահսկողութիւն սահմաններուն վրայ, Սահմանադրութեան անկախութիւնը եւ քաղաքացիներուն իրաւունքը՝ գիտնալու, թէ ի՛նչ խոստացուած է իրենց անունով։ Առանց այս բաներուն, «խաղաղութիւն» բառը կը դառնայ բառ մը, որ կը քօղարկէ պետականութեան դանդաղ քանդումը։ Եւ ամէն անգամ, որ նման պաշտօնեաներ այսպէս կը խօսին, այդ քանդումը կ՛արագանայ։
Ու մենք՝ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիներս ու աշխարհասփիւռ հայ ժողովուրդը, աւելիին արժանի ենք:
Յիշենք Օրուէլի (մռայլ, բայց խիստ տեղին) խօսքերը եւ զգուշանանք անոր հետեւանքներէն՝ «Ով որ կը վերահսկէ անցեալը, կը վերահսկէ ապագան։ Ով որ կը վերահսկէ ներկան, կը վերահսկէ անցեալը»։
Leave a Reply