Կենսունակ արեւմտահայերէն` խոչընդոտներէն դէպի հնարաւորութիւններ

ԱՐՏԱ ՃԷՊԷՃԵԱՆ
Դոկտոր ընկերալեզուաբանութեան

Լեզուապահպանումի նիւթը, մանաւանդ` արեւմտահայերէնի վտանգուած ըլլալը, ինչպէս ներկայացուեցաւ ամփոփ ձեւով` անցեալ երկու յօդուածներուն մէջ, լուրջ, մտահոգիչ եւ պատասխանատու հարց է: Այլասերելու եւ մէկ մշակոյթի ծառայելու մարտահրաւէրները անողորմ են եւ ճնշիչ, մանաւանդ` փոքր գաղութներու համար, որոնց յաջորդական սերունդները կը ծնին եւ կը մեծնան օտար ափերու վրայ:

Կեդրոնանանք մեր գաղութներուն վրայ եւ մեր մայրենիին վրայ:

Ի՞նչ են արեւմտահայերէնին դիմագրաւած խնդիրները

Վստահաբար դուք ալ ունիք ձեր պատճառներու ցանկը` մեկնելով ձեր փորձառութիւններէն: Ըստ մեր հետազօտութիւններուն, ակադեմական հարցազրոյցներուն, հարցախոյզերուն եւ նկատառումներուն, արեւմտահայերէնի դիմագրաւած խնդիրներն են`

Անիմացութիւն` արեւմտահայերէնի վտանգուած լեզու ըլլալու մասին,

– Անտարբերութիւն,
– Երկլեզուութեան մասին սխալ ըմբռնումներ,
– Մշակութային ձուլում,
– Նշանափոխութեան (code-switching) հանդէպ ժխտական դիրք,
– Նսեմութեան զգացումներ եւ
– Տնտեսական ճնշումներ:

Արեւմտահայերէնի դիմագրաւած մեծագոյն խնդիրը` ժխտական կեցուածք

Եթէ անպայման պիտի մասնաւորենք կամ ընդգծենք մեծագոյն խնդիրը, որուն  պատճառով այսօր արեւմտահայերէնը «Անպայման վտանգուած» կը դասակարգուի, այդ ալ ժխտական կեցուածքն է` ընդհանրապէս ծնողներու, հանդէպ` հայկական դպրոցին, Հայ եկեղեցւոյ, հայկական կուսակցութեանց, Հայաստանի եւ Ցեղասպանութեան:

Անկախ այն իրականութենէն, թէ հայերու ժխտական կեցուածքները մեծապէս պատճառ դարձած են իրենց մայրենիին ներկայ վիճակին, այս ժխտական դիրքերուն հետեւանքները բազմազան են եւ ակներեւ.

– Աւանդական արժէքներէ հեռացում,
– Աւանդական լեզուի չգոյութիւն,
– Ազգային եւ եկեղեցական կեանքին մէջ երիտասարդներու մասնակցութեան տկարացում,
– Ինքնութեան տագնապ,
– Մեծ ծնողներու հետ հաղորդակցութեան խզում,
– Նսեմութեան զգացումներ,
– Պատկանելիութեան զգացումներու կորուստ եւ
– Տան մէջ մայրենի լեզուին գործածութեան պակաս:

Հաւանաբար կը մտածէք, թէ արդեօք ետդարձի ճամբայ կա՞յ: Անպայմա՛ն կայ:

Ընկերալեզուաբաններու օրակարգը

Ճիշդ է,  որ ընկերալեզուաբաններու յաջողութիւններուն շարքը երկար է, որովհետեւ մենք միշտ լաւատես ենք, ԲԱՅՑ… Որպէս ընկերալեզուաբաններ` կրնանք լեզուապահպանումի եւ վերակենդանացումի առաջարկներ եւ ճամբու քարտէս ներկայացնել, բայց իրականութիւնը այն է, որ միայն ընկերութիւնը ի՛նք կրնայ փրկել իր լեզուն:

Այսօր տակաւին կան հայեր, որոնք տեղեակ չեն, թէ իրենց մայրենի լեզուն վտանգուած է, թէ` ի՛նչ արագութեամբ երկլեզու ընկերութիւն մը կրնայ միալեզու դառնալ, եւ թէ` լեզուի փոփոխութիւնը (language shift) սաստիկ արագ է: Անոնք կը նային իրենց շուրջը եւ կը տեսնեն, որ տակաւին կան շատեր, որոնք կը խօսին հայերէն, եւ կը հետեւցնեն, թէ լեզուն լաւ վիճակի մէջ է:  Անոնք կը մերժեն տեսնել կամ ընդունիլ, որ իրենց մայրենի լեզուն կը տկարանայ, եւ որ` վտանգուած է:

Կան նաեւ անոնք, որոնք կը հաւատան, որ իրենց լեզուն յատուկ պաշտպանութիւն կը վայելէ, ինչպէս, հակառակ այն իրականութեան, որ Փանամայի թերիպի ընկերութեան լեզուն` նասօ, խիստ վտանգուած է, անոնց թագաւորը այսպէս արտայայտուած է. «Մենք վտանգուած չենք, որովհետեւ Աստուած ստեղծեց մեզ: Ան մեզ չստեղծեց, որ ուրիշներ մեզ ոչնչացնեն: Եթէ անցեալ 500 տարիներու դժուարին պայմաններուն տոկացինք, ուրեմն ինչո՞ւ հիմա պիտի անհետանանք»:

Ընկերալեզուաբաններու նպատակը հաղորդակցութեան միջոց մը ապահովել չէ, այլ` օգնել ընկերութեան, որ իր ժառանգութեան յատուկ ըլլալը տեսնէ եւ գնահատէ: Եւ այս մէկը դիւրին գործ մը չէ:  Բաւական ճիգ կը պահանջէ լեզուական ժառանգութեան մը կարեւորութիւնը ընդգծելը:

Ի՞նչ պէտք է ընել: Շատ պարզ է` երկլեզու ըլլալ:

Արեւմտահայերէնի պահպանման գաղտնիքը` երկլեզուութիւն

Արդէն մարդկային ուղեղը բնական կարողութիւն ունի քանի մը լեզուներ սորվելու նոյն ատեն:  Աշխարհ մը, ուր ամէն անձ կը խօսի երկու լեզու` մայրենի լեզուն եւ մեծամասնութեան լեզուն, բացարձակապէս կարելի է եւ փափաքելի` առանց որեւէ խաչաձեւումի կամ պայքարի, որովհետեւ անոնք ունին տարբեր նպատակներ` մէկը ինքնութեան եւ միւսը` հասկցուելու համար:

Լեզուաբաններ քաջատեղեակ են, որ լեզուներուն անհետացումի երեք փուլերէն երկրորդ փուլին` երկլեզութեան շրջանին, կարելի է փրկել մայրենի լեզու մը մեռնելէ:

Ինչո՞ւ երկլեզուութիւնը:

Այսպէս, ըստ գիտական սերտողութիւններու, երկլեզու խօսողներ`

– Աւելի գործնական են եւ լայնախոհ,
– Աւելի դիւրին ընկերութիւն կը հաստատեն,
– Աւելի խելացի, հաղորդական եւ իմացողական են,
– Իրենց լեզուները «կը խառնեն», որովհետեւ աւելի իմաստուն են,
– Կը գերազանցեն մէկ լեզու խօսողները,
– Կը յաջողին դպրոցին մէջ, որովհետեւ տան մէջ մայրենի լեզուն կը գործածեն,
– Հարցերը աւելի արագ կը լուծեն` ըլլան անոնք կեանքի, գործի կամ թուաբանական հարցեր եւ
– Չափով աւելի մեծ ուղեղ կ՛ունենան:

Արեւմտահայերէնի կենսունականացման գործնական քայլեր

Եթէ այս փաստերը համոզիչ եղան, անցնինք արեւմտահայերէնը սերունդէ սերունդ փոխանցելու գործնական քայլերուն, ուր անհատը, ընտանիքը եւ ընկերութիւնը շատ ընելիք ունին: Այսպէս,

Կենսունականացման քայլեր` անհատական մակարդակի վրայ

– Այցելել Հայաստան` առանձին, հայ կամ օտար բարեկամներու հետ,
– Անդամագրուիլ հայկական մշակութային միութեան  կամ կուսակցութեան մը,
– Առիթներ ստեղծել հայերէն խօսելու,
– Խուսափիլ քննադատել հայ մշակոյթը կամ հայկականութիւնը,
– Կարելի եղածին չափ տան մէջ հայերէն խօսիլ (նշանափոխութիւնը բնական է),
– Հայերէն երգեր մտիկ ընել,
– Հպարտ ըլլալ, որ հայ ես,
– Ներկայ ըլլալ մշակութային, ընկերային եւ եկեղեցական ձեռնարկներու,
– Չքննադատել անոնք, որոնք «սխալ», «կտրտուած» կամ «խառն» հայերէն կը խօսին:

Կենսունականացման քայլեր` ընտանեկան մակարդակի վրայ

Եկեղեցի յաճախել` կանոնաւորապէս,

– Զաւակներ հայկական դպրոց ղրկել (եթէ կարելի է անշուշտ),
– Հայ բարեկամներու շրջանակը ընդլայնել, որպէսզի փոքրիկներ աւելի առիթներ ունենան հայերէն խօսելու,
– Հայերէն երգեր մտիկ ընել, մանաւանդ` ընտանեկան հաւաքոյթներու ժամանակ,
– Չքննադատել զաւակները, երբ անոնք «սխալ», «կտրտուած» կամ «խառն» հայերէն խօսին,
– Տօնախմբել բոլոր ազգային եւ կրօնական տօները,
– Քաջալերել մեծ ծնողները, որ հայերէն խօսին թոռնիկներու հետ,
– Օրինակ ըլլալ ուրիշ ընտանիքներու` քաջալերելով հայերէն խօսիլը տան մէջ:

Կենսունականացման քայլեր` հաւաքականութեան մակարդակի վրայ

– Արեւմտահայերէնի վտանգուած կարգավիճակին մասին տեղեակ պահել գաղութները,
– Դրական կեցուածք որդեգրել Հայաստանի հանդէպ,
– Երիտասարդներուն մէջ հպարտութիւն ներմուծող մշակութային ելոյթներ կազմակերպել,
– Ընդունիլ, որ սփիւռքը մնայուն կարգավիճակ մըն է,
– Ծնողներ տեղեակ պահել հայերէն սորվելու համացանցային կայքէջերու հասցէները,
– Կազմակերպել շրջապտոյտներ դէպի Հայաստան,
– Հայոց լեզուի դասաւանդութիւնը եւ դպրոցները արդիականացնել,
– Հայկական մշակոյթը ծանօթացնել տեղական մշակոյթին,
– Միջկուսակցական եւ միջեկեղեցական համագործակցութիւն քաջալերել,
– Մշակել ծրագիրներ, որպէսզի ծնողներ հայերէն խօսիլ սորվին,
– Քաջալերել ծնողներ, որպէսզի հայերէն խօսին իրենց զաւակներուն հետ:

Եզրակացութիւն

Այս առաջարկները պարզ եւ շատերու կողմէ փորձուած եւ ընկերալեզուաբաններու կողմէ վաւերացուած` մեծապէս պիտի նպաստեն արեւմտահայերէնի վերաշխուժացման եւ անոր գոյատեւման` 21-րդ դարէն անդին:

Յուսամ` բոլորս համոզուեցանք, որ անպայման ելք մը կայ եւ, ինչպէս աշխարհի միւս լեզուները, մեր մայրենի լեզուն` արեւմտահայերէնը, իրաւունք ունի գոյատեւելու` փոխանցելով զայն ներկայ եւ յաջորդ սերունդներուն:

ardajeb@gmail.com

Քուէյթ, յուլիս 2025

Կենսունակ Արեւմտահայերէն` Խոչընդոտներէն Դէպի Հնարաւորութիւններ