ԱՐՄԷՆ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ
Հրապարակագրութիւնն անուանի գրականագէտ, գրաքննադատ, հանրային, քաղաքական եւ պետական գործիչ, մանկավարժ, մեծ հայ Նիկոլ Աղբալեանի (1875-1947) բեղուն գործունէութեան ուշագրաւ կողմերից մէկն է, որն առ այսօր պատշաճ ուշադրութեան չի արժանացել ուսումնասիրողների կողմից: Որպէս ազգի ճակատագրով մտահոգ հայ մարդ, մտաւորական եւ ՀՅԴ գործուն անդամ, 1904ից՝ Աղբալեանը չէր կարող չարձագանքել իր ժամանակի քաղաքական իրադարձութիւններին, որոնք ուղղակիօրէն առնչւում էին հայութեան առօրեայ կեանքին ու ճակատագրին եւ խորհելու ու մտահոգուելու տեղիք տալիս՝ կապուած մեր ժողովրդի ապագայի հետ:
Աղբալեան հրապարակագրի գործունէութեան սկիզբ կարելի է համարել 1894ը, երբ Գէորգեան ճեմարանը չաւարտած, բայց այնտեղ սովորած լինելու վկայագիր ստացած 19ամեայ պատանին Էջմիածնից Թիֆլիս ճանապարհորդելու ընթացքում գրած իր «Յիշատակարան»ում դաժան քննադատութեան է ենթարկել ժամանակի հայ իրականութիւնը, մասնաւորապէս՝ ժողովրդի վերաբերմունքը իր սրբավայրերի նկատմամբ եւ հայ յետամնաց, տգէտ ու շահամոլ հոգեւորականներին՝ դրսեւորելով խուզարկու հայեացք ու վերլուծական միտք ունեցող մտաւորականի ակնյայտ ունակութիւններ (տե՛ս Աղբալեան Ն., «Յիշատակարան», «Մշակոյթ» ամսագիր, Երեւան, 1989, թ. 2-3, էջ 112-115):
Որպէս քաղաքական վերլուծաբան՝ Աղբալեանի գործունէութիւնն սկսուել է 1905ին, երբ նա Պլովդիւի «Ռազմիկ» թերթում Նոյեմբերին եւ Դեկտեմբերին տպագրել է «Ուսումնասիրութիւն Հայ-թաթարական Ընդհարումների» վերլուծական յօդուածը (անաւարտ), իսկ 1906ին Թիֆլիսի «Ալիք» օրաթերթում՝ «Շուշիի Ընդհարումները» թղթակցութիւնը՝ 1906ի ամռանը հայ-ադրբեջանական կռիւների մասին: Յետագայում նրա ուշադրութիւնը գրաւել են 1908ին Եգիպտոսում, 1910ին՝ Պարսկաստանում տեղի ունեցած հասարակական-քաղաքական իրադարձութիւնները, 1912-1913ի Բալկանեան երկու պատերազմները, որոնք լուսաբանելիս Աղբալեանը ցուցաբերել է քաղաքագէտի ակնյայտ ունակութիւններ՝ բացատրելով պատերազմների պատճառները, հակառակորդ կողմերի նպատակները եւ յաճախ կանխատեսելով ռազմական գործողութիւնների ընթացքը (տե՛ս Անանեան Գ., «Բալկանեան Իրադարձութիւնները Ն. Աղբալեանի Հրապարակախօսութեան Մէջ», «Լրաբեր Հասարակական Գիտութիւնների», 1995, թ. 2, էջ 18-29)։
1914ին սկսուած Առաջին աշխարհամարտը եւ դրան հետեւած խանդավառութիւնը հայութեան շրջանում ստիպել են Աղբալեանին դառնալ կամաւորական շարժման կազմակերպիչներից մէկը: «1914ից վարել եմ կամաւորական գործը իբր Կարգադրիչ յանձնաժողովի անդամ, իսկ յետոյ իբր պահեստի բատալիոնի (գումարտակի) պետ», գրել է նա իր ինքնակենսագրութեան մէջ (տե՛ս Հայաստանի ազգային արխիւ, ֆ. 307, ց. 1, գ. 18, թ. 28): 2-3 տարիների ընթացքում Աղբալեանը, ինչպէս եւ կամաւորական շարժման արդիւնքում Արեւմտեան Հայաստանը թուրքական դարաւոր լծից ազատագրելու յոյսեր փայփայող միւս հայորդիները ապրել են յոյսի ու յուսահատութեան բազմաթիւ պահեր, մինչեւ որ վրայ է հասել 1917ը, տարի, որի ընթացքում մեծապէս նախապատրաստուել է 1918ի մեծագոյն իրադարձութիւնը՝ Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութեան հռչակումը Մայիսի 28ին: Այդ իրադարձութեանը ամենաանմիջական մասնակցութիւն է ունեցել Աղբալեանը ինչպէս իր ելոյթներով (տե՛ս Վրացեան Ս., «Նիկոլ Աղբալեանի Մասին», «Ակօս», Պէյրութ, 1957, թ. 10, էջ 58), այնպէս էլ իր հրապարակագրութեամբ:
1917ի Փետրուարեան յեղափոխութիւնը Ռուսաստանում շատերի մօտ էր ոգեւորութիւն եւ մեծ սպասումներ առաջացրել՝ հայութեան ապագայի տեսակէտից համարուելով բարեբախտ իրադարձութիւն: Աղբալեանը, որի մօտ նոյնպէս մեծ յոյսեր էր արթնացրել այդ իրադարձութիւնը, Փետրուարեան յեղափոխութիւնից անմիջապէս յետոյ Բաքուի «Արեւ», այնուհետեւ Թիֆլիսի «Հորիզոն», որի երեք խմբագիրներից մէկն էր, եւ իր խմբագրած «Ազատամարտ» լրագրերում հրապարակել է բազմաթիւ առաջնորդողներ, քաղաքական յօդուածներ ու վերլուծութիւններ, որոնք, լինելով օր օրի կատարուող դէպքերի անմիջական արձագանգը, միաժամանակ պարունակում էին հետաքրքիր առաջարկներ հայ ժողովրդի եւ նրա առաջնորդների՝ քաղաքական կուսակցութիւնների, առաջին հերթին՝ ՀՅԴի անելիքների վերաբերեալ՝ գծելով նոր պայմաններում հնարաւորինս արդիւնաւէտ գործելու քիչ թէ շատ որոշակի ծրագրի ուրուագծերը: Այսպէս, իր առաջին հրապարակումներում նա ողջունել է Փետրուարեան յեղափոխութիւնը եւ արտայայտել իր անվերապահ համակրանքը՝ համարելով այն բախտորոշ իրադարձութիւն ժողովուրդների բանտ համարուող Ռուսական կայսրութեան բոլոր ժողովուրդների, ինչպէս նաեւ համայն աշխարհի համար:
«Հին ու յանցաւոր կարգի շառաչուն տապալումը եւ նոր կարգի հաստատումը միլիոնաւոր սուինների աջակցութեամբ՝ լցնում է համայն աշխարհը խանդավառութեամբ», կարդում ենք «Գերմանական Արշաւը» վերնագրով յօդուածում («Արեւ», Բաքու, 1917, Մարտի 12, թ. 52: Տե՛ս նաեւ թթ. 53, 59, 60 եւ այլն): Փետրուարեան «բուրժուա-դեմոկրատական» յեղափոխութիւնը ռամկավարական համարող եւ հայութեան ապագայի տեսակէտից այն ողջունող Աղբալեանը անմիջապէս նախանշել է Ազգային բիւրոյի (Թիֆլիսի ազգային կենտրոնական բիւրօ, 1912ի Հոկտեմբեր-1917ի Հոկտեմբեր), որի անդամ էր ինքը, առաջնահերթ անելիքները նոր պայմաններում. «Պէտք է շտապել կազմակերպելու հայութիւնն իբրեւ ուրոյն ազգ, քանի որ վաղը մենք առիթ կ՛ունենանք մեր ազգային տեսակէտը մշակելու եւ պաշտպանելու Կովկասի վարչաձեւի, ազգագրական վարչաշրջանների, տեղական լեզուների, պետական կրթարանների եւ հազար ու մի մանր ու խոշոր խնդիրների մասին, որ դնում է մեր կեանքն ու երկիրը եւ շօշափում է ամէնքիս շահերն իբրեւ ազգութեան» («Հայութեան Կազմակերպումը», «Արեւ», 1917, Մարտի 15), իսկ յաջորդ համարներում՝ աւելի որոշակի. «Մեզ անհրաժեշտ է ազգային-քաղաքական ինքնավարութիւն մեր բնաշխարհում, նրա յաջողութեան համար՝ ազգային-քաղաքական կազմակերպութիւն ամէն մի հայաբնակ վայրում» («Իբր Ուրուագիծ», նոյնը, Մարտի 16), «Կովկասի կառավարչութեան հիմքում պէտք է դրուին երկու սկզբունք՝ ազգութիւն եւ բնաշխարհ: Այդ իսկ պատճառով պէտք է նոր սահմաններ գծուին Կովկասին՝ հիւսիսից եւ եղած նահանգներին՝ ներսում: Պէտք է ստեղծել, որքան հնարաւոր է, միատարր ազգաբնակութիւն ունեցող վարչական միութիւններ: Երկրի վարչութիւնը պէտք է վստահել տեղացիներին՝ տեղացի նկատելով նաեւ մեր երկրում հաստատուած ռուսներին: Տեղական լեզուները պէտք է մտնեն դատարան, օրէնսգիրք, պօստ (նամակատուն) ու վարչատուն: Պետական դպրոցները պէտք է բաշխուեն ըստ ազգութեանց եւ դառնան ազգային դպրոցներ պետական հաշուով: Պաշտօնական ռուս լեզուն պէտք է վեր հանել Կովկասի վարչապետութեան բարձունքը» («Կոմիսարների Ուշադրութեան», նոյնը, Մարտի 17) եւ այլն:
Շուտով սկսուել է հայ քաղաքական կուսակցութիւնների համատեղ աշխատանքը՝ ուժերը միաւորելու եւ Մարտի 9 (22)ին ստեղծուած Անդրկովկասեան յատուկ կոմիտէի (Օզակոմ)՝ Ռուսաստանի ժամանակաւոր կառավարութեան երկրամասային մարմնի հետ համագործակցելու ճանապարհով առաջադրուած նպատակին հասնելու համար: Առաջ անցնելով ասենք, որ այդ աշխատանքի արդիւնքը եղաւ Ազգային խորհրդակցութիւնը (Ազգային համագումար, 1917ի Սեպտ. 29-Հոկտ. 13, Թիֆլիս), որը ձեւաւորել է 35 անդամից կազմուած օրէնսդիր մարմին՝ Ազգային ժողով, եւ վերջինիս կազմից՝ 15 անդամից (վեցը՝ դաշնակցական, այդ թւում՝ Ն. Աղբալեանը) բաղկացած գործադիր մարմին՝ Հայոց ազգային խորհուրդ (նախագահ՝ Աւետիս Ահարոնեան): 1918ի Յուլիսին Հայաստանի նորաստեղծ հանրապետութեան խորհրդարանի ստեղծումով Հայոց ազգային խորհուրդը դադարեցրել է իր գործունէութիւնը (Ազգային համագումարի եւ մասնաւորապէս Ն. Աղբալեանի ելոյթների մասին տե՛ս Անանեան Գ., Նիկոլ Աղբալեան, Է., 2002, էջ 46-49, Վրացեան Ս., «Նիկոլ Աղբալեանի Մասին», «Ակօս», 1957, թ. 10, էջ 54-55, «Հորիզոն», 1917, Օգոստ. 24, թ. 180, «Ազատամարտ», 1917, Հոկտ. 21, թ. 17):
Իսկ 1917ի գարնանը եւ յետագայում վերն ուրուագծուած ծրագիրը գոնէ մասամբ կեանքի կոչելու դժուարին գործին խանգարում էին երկու խոչընդոտ՝ Ռուսաստանի ժամանակաւոր կառավարութեան ու Օզակոմի թուլութիւնը եւ վրացիների ու կովկասեան թաթարների՝ ադրբեջանցիների ազգայնական նեղ ձգտումները: Եթէ երկրորդը Աղբալեանի համար ինչ-որ տեղ սպասելի էր ու միանգամայն հասկանալի, ապա առաջինը նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ: Իրադարձութիւնների ծաւալմանը զուգահեռ՝ նրա մօտ ոգեւորութեանը խառնուել է հիասթափութիւնը. հսկայ երկրում տարրական կարգ ու կանոն հաստատելու, յարձակուող գերմանացիներին կանգնեցնելու, ժողովրդին հացով ապահովելու եւ այլ կենսական հարցեր լուծելու գործում Ժամանակաւոր կառավարութեան ապիկարութիւնը Ռուսաստանում խժդժութիւններ է առաջացրել, ինչպէս, օրինակ, յուլիսեան դէպքերը, երբ մեծամասնականների (բոլշեւիկների) ու անարխիստների (անիշխանականներու) դրդումով տեղի են ունեցել զինուորների եւ բանուորների զանգուածային ելոյթներ ընդդէմ կառավարութեան, կամ կառավարութեան եւ անձամբ վարչապետ Կերենսկիի ու բանակի գերագոյն հրամանատար գեներալ Կոռնիլովի հակամարտութիւնը, որը Սեպտեմբերի 1ին աւարտուել է վերջինիս ձերբակալութեամբ, եւ դրանից յետոյ փաստացի դրսեւորուել է կառավարութեան հաշտուողական վերաբերմունքը բոլշեւիկների նկատմամբ, ինչն էլ հասցրել է հոկտեմբերեան յեղաշրջմանը։
Ցաւով հետեւելով իրադարձութիւնների զարգացմանը Ռուսաստանում՝ Աղբալեանը մի կողմից խստօրէն քննադատել եւ դատապարտել է բոլշեւիկներին՝ անուանելով Լենինին եւ նրա կողմնակիցներին գերմանական դաւերի գործակալներ («Հետեւանքներ», «Հորիզոն», 1917, Յուլիսի 22), զառանցողներ («Վիժում», նոյնը, Յուլիսի 25), աղմկարարներ, խռովարարներ ու այլն, գեներալ Կոռնիլովին՝ անուանելով նրան արկածախնդիր («Իշխանութեան Տրագիզմը», նոյնը, Սեպտ. 30), միւս կողմից՝ տեսել է ժամանակաւոր կառավարութիւնների թուլութիւնը, անվճռականութիւնն ու անկարողութիւնը, արձանագրել այդ ամէնը իր յօդուածներում եւ աստիճանաբար յանգել է այն եզրակացութեանը, որ «ազատութիւնը, ապահովութիւնն ու հացը միմիայն ուժով կարելի է ձեռք բերել եւ պահպանել» («Ռամկավարութիւն Եւ Իշխանութիւն», նոյնը, Յուլիսի 13), եւ «ստեղծուած կացութեան հանդէպ Ռուսաստանի փրկութիւնը դիկտատուրի (մենատէրի) մէջ պէտք է որոնել» («Դիկտատուրա», նոյնը, Յուլիսի 14)։ Աղբալեանը հայութեան ապագայի լինել-չլինելու հարցը ուղղակիօրէն կապել է Ռուսաստանում կենտրոնական ուժեղ իշխանութեան հետ՝ գտնելով, որ միայն ուժեղ իշխանութիւնը կարող է ի կատար ածել Փետրուարեան յեղափոխութիւնից անմիջապէս յետոյ յայտարարուած արտաքին քաղաքականութեան՝ շատ կողմերով անհասկանալի սկզբունքը՝ «խաղաղութիւն առանց հողատման եւ ռազմատուգանքի՝ ազգերի ինքնորոշման հիման վրայ» («Մթին Բանաձեւ», «Ազատամարտ», 1917, Հոկտ. 1)։ Նա հաւատում էր, որ նոյնիսկ այդ սկզբունքի իրագործումը նպաստաւոր պայմանների առկայութեան դէպքում կարող է իրականութիւն դարձնել «հայ քաղաքական մտածութեան բանաձեւը»՝ «ազատ հայութիւն ազատ Հայաստանում» («Ամէնից Առաջ», նոյնը, Սեպտ. 30), ինչը հնարաւոր դարձաւ 1918ի Մայիսին։
1917ի Հոկտեմբերին ու յետոյ, տեսնելով օր օրի զարգացող քաղաքական իրադարձութիւնները եւ վերլուծելով դրանք, նրա մէջ այդ հաւատը կամաց-կամաց փոխուել է անհանգստութեան, եւ անհանգստութիւնը՝ տագնապի, մանաւանդ երբ Հոկտեմբերի 25ի յեղաշրջումով իշխանութիւնը բռնազաւթել են մեծամասնականները, եւ նրանց իսկ ջանքերով ամիսներ շարունակ կազմալուծուած ռուսական զօրքը սկսել է լքել նաեւ կովկասեան ճակատը: Դեռ Յուլիսին Աղբալեանը կանխագուշակել էր. «Երբ սովի հետեւանքով յաճախեն ընդհարումները, եւ խանգարուի կարգն ու խաղաղութիւնը մեր երկրում, այն ժամանակ կը խորտակուի յեղափոխութիւնը՝ իր հետ խորտակելով եւ մեր բոլոր լուսաշող հեռանկարները: Աւելորդ է ասել, թէ այդ շփոթը կ՛անդրադառնայ եւ զօրքի պարէնաւորման վրայ, որի հետեւանքով ճակատը կ՛երերայ, եւ Կովկասում կը ստեղծուի այնպիսի իրարանցում, որի սանձելն ու վարելը միանգամայն անհնարին կը լինի: Այսպիսով պարէնաւորման գործը եւս առանձին գունաւորում է ստանում Կովկասում, եւ նրա յարուցած սպառնալիքը՝ առանձին կշիռ» («Երկուստեք», «Հորիզոն», 1917, Յուլիսի 21), նոյնը՝ օգոստոսին. «Մենք ապրում ենք սոսկալի նախօրեակ. պիտի պահենք յորձանուտի մէջ մեր փոքրիկ լաստը» («Անխուսափելին», նոյնը, 1917, Օգոստ. 23)։ Այն միտքը, որ Ռուսաստանում ստեղծուած անկայուն ու վտանգաւոր քաղաքական վիճակը հետեւանք էր նաեւ մեծամասնականների քայքայիչ գործունէութեան, նա բազմիցս ընդգծել է իր յօդուածներում՝ նշելով դրա դէմը նոյնիսկ բռնութեամբ առնելու անհրաժեշտութիւնը։ Միաժամանակ, որքան էլ զարմանալի է, նրա գրուածքներում ակնյայտ դրսեւորուել են դէպքերի տրամաբանութիւնից չբխող եւ, ինչպէս յետագայում հաստատուեց, անհիմն հաւատ ու լաւատեսութիւն. «Մենք հաւատում ենք ռուս ժողովրդի պետական բնազդին եւ Ռուսաստանի ռամկավարութեան առողջ մտածումին ու գործին» («Գրաւականը», նոյնը, 1917, Յուլիսի 15), «Ուզում ենք հաւատալ, որ ռուս մեծ ժողովուրդը պիտի սթափուի իբր ազգ եւ փրկէ հայրենիքը վերահաս կործանումից» («Սթափում», նոյնը, Օգոստ. 17)։
Յեղափոխական այս ռոմանտիզմը (վիպապաշտութիւնը), որը կապուած էր Աղբալեանի ազգային երազների ու դրանց իրականացման բուռն ցանկութեան հետ, որեւէ գործնական արտայայտութիւն չունեցաւ․ հակառակը, բոլշեւիկների կողմից իշխանութեան բռնազաւթումից յետոյ իրականութիւն դարձաւ Աղբալեանի մէկ այլ կանխագուշակում՝ քաղաքացիական պատերազմի սկիզբը Ռուսաստանում. «Մեր գուշակութիւնը կատարւում է: Ռուսաստանն ապրում է քաղաքացիական կռուի նախօրեակին, որ մեր կարծիքով անխուսափելի հետեւանք է երկրի ներքին կացութեան: Մեծամասնականների զինուած միջամտութիւնը պետական կեանքին արդէն իրողութիւն է: Նրանք կազմել են զինուորական կոմիտէ, Պետրոգրադի գարնիզոնի (կայազօրի) զօրամասերում նշանակել են կոմիսարներ, հրահանգել են զօրամասերին չկատարել մայրաքաղաքի սպայակոյտի հրամանները, գրաւել են երկաթուղային կայարանները, հեռագրատունը» («Կատարւում է», «Ազատամարտ», 1917, Հոկտ. 28)։ Այս իրողութիւնը ստիպել է Աղբալեանին թերթի հէնց յաջորդ օրուայ համարում յանգելու հետեւեալ տխուր եզրակացութեանը. «Այս ամէնը իր անխուսափելի անդրադարձումը պէտք է ունենայ նաեւ Կովկասի եւ իր ճակատի վրայ, հետեւապէս՝ նաեւ փախստական հայութեան» («Վերաբերում», նոյնը, Հոկտ. 29)։
Ճիշդ է, այս դէպքերից առաջ տեղի էր ունեցել մի կարեւոր իրադարձութիւն՝ ազգային, այսինքն՝ հայկական, վրացական եւ թաթարական զօրամասերի ստեղծումը Անդրկովկասից դուրս գտնուող ռուսական (նախկին ցարական) զօրքերում ծառայող հայերից, վրացիներից ու ադրբեջանցիներից, ինչն անվերապահօրէն ողջունել էր Աղբալեանը՝ գրելով. «Կովկասի ազգաբնակչութեան երկու խոշոր հատուածները՝ հայերը եւ վրացիները, որ անմիջական վտանգի ենթակայ են մեր զօրաճակատի թուլացման դէպքում, ազգային զօրամասերի ստեղծումով կարող են իրենց բաւական ապահով զգալ: Նրանց թիկունքում իրան ապահով կարող է զգալ եւ հայաստանցի փախստական հայ բազմութիւնը» («Ազգային Զօրամասեր», «Ազատամարտ», Հոկտ. 6)։ Ստեղծուած հայկական զօրամասերը (յետոյ նրանց միացան նաեւ ռուսական կովկասեան բանակում ծառայող հայ զինուորականները) յետագայում անգնահատելի դեր խաղացին 1918ի բախտորոշ իրադարձութիւններում, իսկ 1917ի վերջերին փաստացի իրավիճակն Անդրկովկասում այն էր, որ ռուսական զօրքի հեռանալուց յետոյ հայերը մենակ էին մնացել թուրքական զօրքերի դէմ: Վրաստանը հեռու էր ռազմաճակատից, եւ վտանգի դէպքում նրանք մտածում էին հայերի թիկունքում թուրքերի հետ առանձին հաշտութիւն կնքել, ադրբեջանցիներն էլ մտահոգուելու պատճառ չունէին եւ իրենց եղբայրներին իրենք էին հրաւիրում Անդրկովկաս ու աջակցում ամէն կերպ։ Այնպէս որ, հայերի համար կրկնւում էր նոյն ցաւալի իրավիճակը, որը բազմիցս հանդիպում է մեր պատմութեան մէջ, եւ Աղբալեանը ստիպուած էր հերթական անգամ սրտի մորմոքով արձանագրել բազմիցս հաստատուած ճշմարտութիւնը. «Մենք կանգնած ենք մեն-մենակ, ինչպէս եւ միշտ, մեր չարագուշակ ճակատագրի հանդէպ մեր բարձրաբերձ լեռնաստանում: Ոչ մէկ յոյս, ոչ մէկ ակնկալութիւն ո՛չ եւրոպական իմպերիալիզմից (կայսերապաշտութենէն), ո՛չ Կովկասի դեմոկրատիզմից, ո՛չ էլ ռուսաց սոցիալիզմից (ընկերվարութենէն): Մի՛ ժողովուրդ եւ մի՛ հայրենիք. մի հի՛ն, տոկու՛ն ժողովուրդ. մի հի՛ն, արիւնլուա՛յ Հայրենիք: Որ՞ն է ուրեմն կեանքի հրամայականը – հաւաքել ցրիւ ուժերը, կազմաւորել ու տոկալ» («Այսպէս», նոյնը, Նոյ. 29)։ Նոյն մտքերը նա արտայայտել է այլ յօդուածներում եւս՝ կրկին շեշտելով հայ ժողովրդի բոլոր ուժերի համախմբման եւ հնարաւոր ու անհնար ամէն ինչ անելու անհրաժեշտութիւնը՝ գալիք դաժան փորձութիւններին դիմանալու համար. «Այն զօրքը, որի միջոցով Հին Ռուսաստանը մտածում էր սեփականել Հայաստան աշխարհը, հիմա փախչում է դասալիք. այն զօրքը, որի միջոցով Նոր Ռուսաստանը մտածում էր հանրամարդկային բարձր գաղափարներ իրացնել կեանքի մէջ, վատաբար թողնում է խրամատները: Մնում է հայ ժողովուրդն իր դարաւոր ոսոխի դիմաց. առջեւից սպառնում է թշնամու սուրը, թիկունքից՝ սովի գերանդին: Այս օրհասական վայրկեանին նրան ուրիշ ելք չի մնում, քան դառնալ ինքն իր ուժին ու կորովին եւ պաշտպանել իր պատիւը, կեանքն ու ստացուածքը եւ դրանով նաեւ իր հայրենիքը» («Ինքներս», նոյնը, Դեկտ. 13)։ Սա էր քաղաքական բուռն իրադարձութիւններից, երկար ամիսների սպասումից, ոգեւորութիւնից, յամառ աշխատանքից ու հիասթափութիւնից յետոյ արուած եզրակացութիւնը:
Այսպէս էլ աւարտուել է փոթորիկներով լի 1917ը, եւ վրայ է հասել ոչ պակաս փոթորկայոյզ, միաժամանակ նոր յոյսերով ու սպասումներով լի 1918ը: Ինչպէս 1917ը, այդ տարին էլ Աղբալեանի համար եղել է անխոնջ աշխատանքի, կորուստների ու ձեռքբերումների տարի, բայց այս անգամ նա իրեն դրսեւորել է ոչ թէ որպէս հրապարակագիր, այլ որպէս տաղանդաւոր քաղաքական ու պետական գործիչ, որը Հայաստանի առաջին հանրապետութեան կերտողներից մէկն էր:
Այսօր՝ աւելի քան 100 տարի անց, յետադարձ հայեացք ձգելով Նիկոլ Աղբալեանի 1917ի հրապարակագրութեան վրայ, կարող ենք վստահաբար պնդել, որ նա եղել է իր ժամանակի ազնիւ տարեգիրը, եւ նրա հրապարակագրութիւնն այսօր էլ արդիական է այնքանով, որքանով այսօրուայ իրադարձութիւնները նման են 100 տարի առաջ տեղի ունեցած դէպքերին: Մեզ մնում է միայն ճիշդ եզրակացութիւններ անել մեր ժողովրդի ճակատագրի՝ անընդհատ կրկնուող զիգզագներից եւ դրանց վերլուծութիւններից՝ այսօր եւ յետագայում նոյն կոտրած տաշտակի առջեւ չկանգնելու համար:
«ԴՐՕՇԱԿ»
Leave a Reply