Արևմտահայության Մեծ եղեռնը. Հայոց ցեղասպանության պատճառներն ու դասերը

Իր մայրամուտն ապրող Օսմանյան կայսրությունում XIX դարի վերջին քառոռդից պետական քաղաքականություն հռչակվեց հայերի ցեղասպանությունը՝ որպես Հայկական հարցի լուծման թուրքական եղանակ։ Ցեղասպանության պրակտիկ գործադրումը սկսվեց 1890-ական թվականներին և մի քանի փուերով շարունակվեց մինչև 1922 թ․։ Հարկ է նշել, որ Հայոց ցեղասպանության պատասխանատուն թուրք պետականությունն է, որովհետև այն իրագործվեց և՛ սուլթանական, և երիտթուրքական, և՛ քեմալական վարչակարգերի կողմից։

Հայոց ցեղասպանության գաղափարական ակունքները գնում են դեպի դարերի խորքը, իսկ դրա պատճառներից մեկը թուրքերի կողմից Հայաստանում սեփական հայրենիքի ստեղծման նպատակն էր՝ այն հայրենազրկելու ճանապարհով։ Ցեղասպանության մյուս պատճառը թուրքական ծավալապաշտական գաղափարախոսությունն էր, այլ կերպ ասած Մեծ Թուրանի ստեղծումը որի սահմանները ձգվելու էին Բալկաններից մինչեւ Չինաստան, ներառելով Օսմանյան կայսրության երբեմնի ընդարձակ տարածքները, Ռուսական կայսրության, Պարսկաստանի եւ Չինաստանի իշխանության ներքո գտնվող թյուրքական ժողովուրդներին։ Ցեղասպանության հիմնական պատճառներից մեկն էր նաև Հայկական հարցի վերացումը․ չկան հայեր, հետևաբար, չկա նաև Հայկական հարց․ այս էր Հայկական հարցի  լուծման թուրքական եղանակը։ Եվ, վերջապես, ցեղասպանության պատճառների շարքում կարևոր է նաև տնտեսական գործոնը։ Չնայած անբարենպաստ պայմաններին, արևմտահայությունը կարողացել էր լուրջ կապիտալ կուտակել։ Ինչպես նշում է անգլիացի պատմաբան Գոտլիբը՝«Թուրքրեը նախանձով էին նայում իրենցից կուլտուրապես և տնտեսապես ավելի ուժեղ այդ եռանդուն ժողովրդին»։ Հայերի բնաջնջմամբ թուրքերը հնարավորություն էին ստանում տիրանալու նրանց հարստություններին, տնտեսական կարողություններին, ինչը և հաջողությամբ իրականացրեցին։

1877-1878 թթ. ռուս – թուրքական պատերազմում ռուսական զենքի տարած փայլուն հաղթանակներից հետո Սան – Ստեֆանոյի եւ Բեռլինի վեհաժողովի պայմանագրերով Հայկական հարցը միջազգայնացվեց. Օսմանյան կայսրությունը Սան – Ստեֆանոյի պայմանագրի 16 – րդ հոդվածով պարտավորվում էր հայաբնակ գավառներում անցկացնել բարենորոգումներ, ապահովելու համար հայերի անվտանգությունը քրդերից եւ չերքեզներից, որի կատարման երաշխավորներն էին դառնում Արեւմտյան Հայաստանի զգալի մասը ռազմակալած ռուսական զորքերը. Սակայն Սան – Ստեֆանոյի պայմանագիրը Բեռլինի վեհաժողովում վերանայվեց. Նոր պայմանագրի 61 – րդ հոդվածով օսմանյան Բարձր դուռը պարտավորվում էր իրականացնել բարեփոխումներ ու բարենորոգումներ հայերի անվտանգությունը չերքեզներից ու քրդերից ապահովելու համար, իսկ դրանց կատարման հսկողությունը տրվում էր եվրոպական 6 մեծ տերություններին. Բարենորոգումներ այդպես էլ չիրականացվեցին. Եվրոպական տերությունները, հետապնդելով իրենց շահերը եւ առավել կամ պակաս զիջումներ կորզելով Օսմանյան կայսրությունից, մոռացության տվեցին իրենց վերահսկողության լիազորությունները, իսկ արեւմտահայությունը հայտնվեց ծանր կացության մեջ. Թուրքերի եւ քրդերի կողմից հնարավոր ջարդերի սարսափն առաջ բերեց հայերի զանգվածային արտագաղթ, որն արդեն սկսվել էր պատերազմական գործողությունների ժամանակ եւ հարվածում էր հայերի էթնիկ ներուժին. Ցարիզմը, պատճառաբանելով հողասակավությունը Երեւանի նահանգում, արտագաղթողների նշանակալից մասին բնակեցրեց Հյուսիսային Կովկասում, այդ նույն ժամանակ ռուս վերաբնակիչներ տեղավորելով Արեւելյան Հայաստանում.

Խիստ անհանգստացած անգամ Բեռլինի վեհաժողովի պայմանագրի անատամ 61 – րդ հոդվածից եւ դրան ուղեկցող գործընթացից, որոնք Բարձր դռան կարծիքով, կարող էին հանգեցնել Հայաստանի անկախության վերականգնմանը, թուրքական իշխանությունները որոշեցին իրականացնել հայերի ցեղասպանությունը, վերջինս բարձրացնելով պետական քաղաքականության աստիճանի. Հայերը մեծ պատնեշ էին Օսմանյան կայսրության համար, որը որդեգրելով պանթուրքիզմի վարդապետությունը, ձգտում էր ստեղծել Մեծ Թուրան, նրա մեջ ներառելով թյուրքական բոլոր ժողովուրդներին. Ըստ Բարձր դռան ծրագրերի, հայերը կամ պետք է թուրքանային, կամ ոչնչանային. Օսմանյան արքունիքը Հայկական հարցի «լուծումը» տեսնում էր հայերի ոչնչացման մեջ. չկան հայեր, հետեւաբար չկա եւ Հայկական հարց.

Խոստացված բարենորոգումների փոխարեն օսմանյնան իշխանությունները լոկ ուժեղացրին հայերի հալածանքներն ու ճնշումը, պաշտոնական գրագրության մեջ արգելեցին անգամ Հայաստան բառի օգտագործումը. Զանգավածաբար բռնագրավվում էին հայերին պատկանող հողերը, ստիպելով հայերին արտագաղթել, իսկ նրանց հողերի վրա բնակեցնում էին քրդերի, չերքեզների եւ Բալկաններից գաղթած մահմեդականների. Ուժգնացող հայ ազգային – ազատագրական շարժման առաջն առնելու համար սուլթան Համիդ Բ – ի կողմից ստեղծվեցին քրդական համիդիե զորամասերը. Հայերի բողոքները թե Բարձր դռանը եւ թե եվրոպական տերություններին, որ օսմանյան արքունիքը չի կատարում ստանձնած բարենորոգումները, մնում էին անպատասխան կամ էլ նոր հալածանքների առիթ էին դառնում։

Հայ ժողովուրդը, ի դեմս իր գործիչների, հասկացավ, որ միայն զենքի միջոցով կարող է նվաճել մարդկային տարրական իրավունքները եւ ոչ թե խնդրագրերով կամ աղերսագրերով. Ծնունդ առան ազատագրական առաջին խմբակներն ու կազմակերպությունները։

Հասկանալով, որ դեպքերի բնականոն զարգացումը հանգեցնելու է Հայաստանի անկախության վերականգնման, մեծ վեզիր Քյամիլ փաշան դեռեւս 1878 թ. առաջարկում էր Ասիական Տաճկաստանում (իմա Արեւմտյան Հայաստան) վերացնել հայերին. Հետագա իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ թուրքական իշխանությունները լոկ հայության ոչնչացումն իրականացնելու պատեհ առիթի էին սպասում. Իսկ մինչ այդ անցկացվեցին վարչական այնպիսի վերաձեւումներ, որ նոր կազմավորված վիլայեթներում հայերը մեծամասնություն չկազմեն, իսկ Բալկաններից գաղթած մահմեդականներին նշանակալից մասով բնակեցրին Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում։

XIX դարի 90 – ական թթ. կեսերից Բարձր դուռը գործնականում ձեռնամուխ եղավ արեւմտահայության զանգվածային բնաջնջմանը. 1894-1896 թթ. այն զինվորական ու քաղաքացիական իշխանությունների, քրդական համիդիե զորամասերի եւ մահմեդական խուժանի ձեռքով հայկական կոտորածներ իրականացրեց կայսրության տարածքի մեծ մասում. Չնայած ինքնապաշտպանության առավել կամ պակաս հաջող փորձերին, ջարդերին ու կոտորածներին զոհ գնաց ավելի քան 300 հազար մարդ, բռնի մահմեդականացվեց 100 հազարը, առեւանգվեցին տասնյակ հազարավոր աղջիկներ ու կանայք, կողոպտվեցին 3000 – ից ավելի հայկական բնակավայրեր, եւ մոտ 300 հազար հայեր արտագաղթեցին Ռուսաստան եւ նրա մաս կազմող Արեւելյան Հայաստան ու այլ երկրներ։

Ցեղասպանության պետական քաղաքականության աստիճանի բարձրացած լինելն ամբողջությամբ բացահայտվեց երիտթուրքերի կառավարման տարիներին. Իշխանության գլուխ գալով 1908 թ., Երիտթուրքերն արդեն 1909 թ. կազմակերպեցին Ադանայի կոտորածները, որոնց զոհ գնացին 30 հազարի չափ կիլիկեհայեր. Երիտթուրքերը, որ 1910-1911 թթ. իրենց գաղափարախոսությունը դարձրին պանթուրքիզմը, իրենց ամբողջ գործունեությամբ ապացուցեցին, որ սուլթան Համիդ Բ – ի հոգեհարազատ ժառանգներն են. թ 1910. հոկտեմբեր – նոյեմբերին Սալոնիկում կայացած համագումարի որոշումները ճակատագրական եղան ոչ թուրք ժողովուրդների համար. Հատկապես մեծ կարեւորություն տրվեց հայերի բնաջնջմանը, որով ոչ միայն Արեւմտյան Հայաստանը կվերածվեր թուրքերով բնակեցված երկրի, այլեւ հայերի հարստությունները կանցնեին թուրքերին, եւ կվերացվեր Մեծ Թուրանի ստեղծման ճանապարհին ընկած ամենամեծ խոչընդոտը. Օսմանյան իշխանությունները, կայացնելով նման որոշում, լոկ պատեհ ժամանակների էին սպասում, այն կենսագործելու համար. Նման պատեհություն ընձեռեց Առաջին աշխահամարտը (1914-1918)։

Արեւմտահայերի զանգվածային կոտորածներն ու տարագրությունն իրականացվեց մի հանձնախմբի կողմից, որի անդամներն էին դոկտոր Նազըմը, դոկտոր Բեհաէդդին Շաքիրը եւ «Լուսավորության» նախարար Միդհատ Շյուքրին. Այս մարմինը կամ երեքի կոմիտեն անկախ էր իր գործողությունների մեջ, ուներ իր պաշտոնեությունը եւ իրավասու էր բանտերից հավաքագրել քրեական հանցագործներին, նրանցից չեթեական հրոսակախմբեր կազմելու եւ ջարդերը կազմակերպելու համար. Հանձնախմբի գործունեությունը վերահսկում էր ներքին գործերի նախարար Թալեաթ փաշան։

Հայոց ցեղասպանությունը իրագործվեց երեք փուլով․ Հայոց ցեղասպանության իրագործման առաջին փուլը մոտ 60.000-100.000 հայ տղամարդկանց զորակոչն էր օսմանյան բանակ, նրանց զինաթափումն ու սպանությունը թուրք զինակիցների կողմից: 1915թ. ապրիլի 24-ին սկսված ձերբակալությունը (հիմնականում Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում) և դրան հետևած գավառային հարյուրավոր հայ մտավորականների ու ազգային ընտրանու ոչնչացումը հայ բնակչության բնաջնջման երկրորդ փուլն էր: Հետագայում աշխարհասփյուռ հայերը ապրիլի 24-ը սկսեցին նշել որպես Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր:

Ցեղասպանության երրորդ փուլը նշանավորվեց կանանց, երեխաների, ծերերի տեղահանությամբ ու ջարդերով, դեպի սիրիական անապատ: Տեղահանության ընթացքում հարյուրհազարավոր մարդիկ սպանվեցին թուրք զինվորների, ոստիկանների, քրդական ավազակախմբերի ու տեղի բնակչության կողմից, մյուսները մեռան սովից, համաճարակային հիվանդություններից: Հազարավոր կանայք ու երեխաներ ենթարկվեցին բռնության: Տասնյակ հազարավոր մարդիկ բռնի կերպով հավատափոխ եղան` դառնալով մուսուլման:

Հայոց ցեղասպանության փաստը իրագործման օրվանից ցայսօր ժխտում է թուրքական կառավարությունը: Չնայած Հայոց ցեղասպանության միջազգային դատապարտման շարունակվող գործընթացին` Թուրքիան շարունա¬կում է ամեն կերպ պայքարել Հայոց ցեղասպանության ճանաչման դեմ, պատմության նենգափոխման, հակահայ քարոզչության, քաղաքական և տնտեսական, լոբբինգի և այլ միջոցներով:

Պատրաստեց Մարի Հովհաննիսյանը

www.akunq.net