Նիկոլ Աղբալեան, ազգային գործիչը (ծննդեան 150-ամեակի առիթով)

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Նիկոլ Աղբալեանը 20-րդ դարու առաջին կէսի այն նշանաւոր հայերից է, որի գործունէութիւնը խոր հետք է թողել մեր ազգային կեանքի միանգամից մի քանի բնագաւառներում: Նա`

1) Յ. Թումանեանի, Լ. Շանթի, Ա. Իսահակեանի, Դ. Դեմիրճեանի եւ ժամանակի միւս երեւելիների հետ միասին հայ գրական կեանքի կազմակերպիչներից էր եւ այն բացառիկ գրաքննադատը, որ եղաւ ոչ միայն յիշեալ գրողների երկերի առաջին արժեւորողը, այլեւ աւելի երիտասարդներիՎ. Տէրեանի, Ե. Չարենցի, Ս. Զօրեանի գրական մեծ ապագան անվրէպ կանխատեսողը: Որպէս գրական կեանքի կազմակերպիչ Ն. Աղբալեանի մարդկային նկարագրի խօսուն արտայայտութիւն կարող է համարուել, օրինակ, այն, որ 1909-1913-ին ընթացքում Լ. Շանթի «Հին աստուածներ»-ի «գրադատական» երեկոների նախաձեռնողներից էր, որոնց միջոցով ոչ միայն գնահատւում եւ հանրայնացւում էր այդ նշանաւոր թատերգութիւնըճանաչում բերելով իր հեղինակին, այլեւ վերջինիս համար ապահովում էր որոշակի նիւթական հասոյթ: Ի դէպ, Լ. Շանթը, որ Ա. Համաշխարհային պատերազմի նախօրեակին գտնւում էր Կ. Պոլսում, իր իսկ վկայութեամբ, արեւմտահայ միւս մտաւորականների Գ. Զօհրապի, Դ. Վարուժանի, Սիամանթոյի, Ռ. Սեւակի, Ռ. Զարդարեանի, Է. Ակնունիի եւ ուրիշների, ճակատագրից խուսափեց հէնց «Հին աստուածներ»-ի համար Թիֆլիսից Պոլիս փոխանցուած գումարի միջոցով:

2) Իր ժամանակի ազդեցիկ հայկական կուսակցութեանՀՅԴ-ի երկարամեայ ղեկավար դէմքերից էր, որը ոչ միայն գործուն մասնակցութիւն ունեցաւ հայ ազգային կեանքի բոլոր վճռորոշ հարցերի վերաբերեալ որոշումների կայացմանը, այլեւ այդ որոշումների կենսագործմանը:

3) Ազգային-պետական գործիչ էր, որիորպէս հանրային կրթութեան նախարարի, անուան հետ են կապւում մեր պետականաշինութեան ամէնից նշանաւոր երեւոյթներից մէկի Հայաստանի համալսարանի հիմնադրումը (16 մայիսի 1919) եւ հանրակրթութեան համակարգի էական զարգացումը` 1919-20-ին:

Ն. Աղբալեանը նաեւ Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութեան ճեմարանի հիմնադիրներից էր եւ այդ կրթօճախի երկու հիմնասիւներից մէկըԼ. Շանթի հետ միասին: Մի կրթական հաստատութիւն, որը տասնամեակներ շարունակ եղել է եւ այսօր էլ է հայկական սփիւռքի ամէնից հեղինակաւոր կրթօճախներից մէկը, որտեղից դուրս են եկել բազմաթիւ նշանաւոր մտաւորականներ, մասնաւորապէս գրողներ, գրաքննադատներ, խմբագիրներ, հանրային ակնառու գործիչներ, ինչպէսՄ. Իշխանը, Ա. Ծառուկեանը, Գ. Բանեանը, Գ. Շահինեանը, Պ. Սնապեանը, Հ. Տասնապետեանը, Ե. Փամպուքեանը եւ ուրիշներ: Եթէ Աղբալեան գրաքննադատի մասին ընդհանուր առմամբ կարելի է պատկերացում կազմել նրա համապատասխան աշխատութիւններն ուսումնասիրելով, իսկ պետական գործչի մասին այս կամ այն չափով խօսւում է տարբեր առիթներով, ապա Աղբալեան ազգային գործիչը նոյնիսկ հայ մտաւորականութեան մեծ մասի համար այսօր էլ հիմնականում մնում է անյայտ, որովհետեւ այդ ոլորտը քաղաքականացուած (կուսակցականացուած) է, մի բան, որը, մեր կարծիքով, անթոյլատրելի է ոչ միայն Ն. Աղբալեանի, այլեւ իր ժամանակակիցներից շատերի դէպքում: Եւ դեռ հարց է, թէ գործունէութեան վերոյիշեալ ասպարէզներից յատկապէս ո՞րն է աւելի կարեւոր Ն. Աղբալեան երեւոյթը գնահատելու առումով գրաքննադա՞տը, պետական գործի՞չը, թէ՞ ազգային գործիչը: Կարծում ենքմի բան կասկածից վեր է. առանց Աղբալեան ազգային գործչին ճանաչելու նրա դիմագիծը ոչ միայն ամբողջական չի լինի, այլեւ յաճախ նրա խօսքն ու գործունէութիւնը դժուար ընկալելի կը լինեն նաեւ միւս ոլորտներում: Ճանաչել Աղբալեան ազգային գործչին, մեր կարծիքով, նոյնն է, թէ ճանաչել Աղբալեան մարդուն: Ի հարկէ Ն. Աղբալեանիորպէս մտաւորականի եւ ազգային-պետական գործչի, դիմանկարը միաձոյլ ամբողջութիւն է, հետեւաբար լիարժէք է միայն նշուած բոլոր կողմերի հանրագումարով: Իսկ Ն. Աղբալեան ազգային գործչի մասին մեր պատկերացումը ձեւաւորւում է ոչ միայն ժամանակակիցների վկայութիւնների միջոցով, այլեւ իր իսկ հրապարակային եւ գրաւոր խօսքերի տողատակերից, որոնք, լինելով հեղինակի վկայութիւններն ու գնահատականները իր ժամանակակիցների եւ տարբեր իրադարձութիւնների մասինանուղղակիօրէն դառնում են նաեւ վկայութիւններ իր մասին որպէս մարդու եւ ազգային գործչի, քանզի այդ տողատակերից ակնյայտ են դառնում այն սկզբունքներն ու չափորոշիչները, որոնցով ապրել եւ գործել է նրանց հեղինակը:

Իսկ որո՞նք են այն ցուցիչները, որոնց համադրութեամբ կարող է ամբողջանալ Ն. Աղբալեան ազգային գործչի դիմանկարը: Մեր կարծիքով, այդ առումով կարեւոր են յատկապէս հետեւեալ իրողութիւնները.

1.- Լինելով գրչի մարդնա յաճախ գործուն կերպով ներգրաւուում էր գրչից շատ հեռու աշխատանքներում: Մասնաւորապէս, Ն. Աղբալեանը կամաւորական խմբերի կարգադրիչ մարմինի անդամ էր Ռոստոմի (Ս. Զօրեան), Արմէն Գարոյի (Փաստրմաճեան), Յ. Արղութեանի, Ա. Գիւլխանդանեանի, բժ. Յ. Զաւրիեւի (Զաւրեան) եւ Ս. Վրացեանի հետ միասին: Նշուածներից, ըստ էութեան, գրչի մարդ էր միայն Ս. Վրացեանը: Կարգադրիչ մարմինը (գործել է Ա. Համաշխարհային պատերազմի տարիներին1914-1917-ին), զբաղուել է հայ կամաւորական խմբերի կազմաւորման, դրանց զինման, հանդերձաւորման եւ պարէնամթերքի մատակարարման հարցերով, բնականաբար նշուած խնդիրների հետ կապուած յարաբերութիւններ պահպանելով սկզբումցարական իշխանութիւնների, ապա Ժամանակաւոր կառավարութեան ներկայացուցիչների հետ: Այդ տարիներին Ն. Աղբալեանը յաճախ մեկնել է նաեւ պատերազմական գործողութիւնների շրջան եւ հանդիպումներ ունեցել կամաւորական խմբերի հրամանատարների եւ զինուորների հետ:

2.- Ա. Հանրապետութեան շրջանում1919-20-ին, Ն. Աղբալեանը Հայաստանի խորհրդարանի զինուորական յանձնաժողովի նախագահ Ռ. Տէր Մինասեանի (1920-ի մայիս-նոյեմբեր Բիւրօ կառավարութեան զինուորական նախարար) հետ միասին ծրագրել է հայ կամաւորականներ խմբերի միջոցով հանրապետութեան տարածքը, մասնաւորապէսԵրեւանի շրջակայքը եւ մօտ գաւառները, թուրքական «տարր»-ից մաքրելու աշխատանքները: Այդ աշխատանքների առաջին փուլը տեղի ունեցաւ դեռեւս 1918-ի սկզբներին մայիսեան հերոսամարտերի նախօրեակին, Արամ Մանուկեանի եւ Դրոյի գլխաւորութեամբ: Ս. Վրացեանի վկայութեամբ, այդ օրերին Ն. Աղբալեանը, որ դեռեւս գտնւում էր Թիֆլիսում, քարտէզի վրայ ուսումնասիրելով Հայաստանում հայկական եւ թուրքական բնակավայրերի տեղաբաշխուածութիւնը, հայ եւ մահմետական (իմա` թուրք) բնակչութեան թուային յարաբերակցութիւնը, թերեւս առաջինը հասկացաւ, որ առկայ վիճակը հայ ժողովրդին իր բնօրրանում ապրելու ոչ մի հեռանկար չի տալիս: Այդ օրերին Աղբալեանի բոլոր ճառերը Ազգային խորհրդում վերջանում էին մէկ յանկերգով. «Հայաստանը պէտք է հայացնել»: Հայաստանի հայացման գործի տեսաբանն էր նա:

Տարբեր պատճառներով Արամի եւ Դրոյի սկսած գործը չհասաւ իր տրամաբանական աւարտին: Այդ գործի անաւարտ մնալու հիմնական պատճառը, թերեւս, հէնց Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումն էր, որը, մի կողմից, թուրքական տարրին մղեց առժամանակ աւելի զուսպ կեցուածք ընդունելու, իսկ միւս կողմից` նորաստեղծ հանրապետութեան իշխանութիւնների գործունէութիւնը գտնւում էր «Անտանտ»-ի դաշնակից երկրների, մասնաւորապէս Անգլիայի խոշորացոյցի տակ, իսկ նրանք, մեղմ ասած, չէին խրախուսում մահմետական բնակչութեան նկատմամբ ուժի կիրառումը: Ոչ պակաս նշանակութիւն ունեցաւ նաեւ այն, որ Հայաստանի իշխանութիւններն իրենք էլ փորձում էին թուրք բնակչութեան պարագլուխների հետ շփումների միջոցով վերջիններին հասկացնել համատեղ խաղաղ ապրելու առաւելութիւնը, որը, սակայն, ցանկալի արդիւնք չտուեց:

(Շար. 1)

«Դրօշակ», թիւ 5 – 2025

Նիկոլ Աղբալեան, Ազգային Գործիչը (Ծննդեան 150-Ամեակի Առիթով)