Արցախի մէջ պայքարը վերսկսելու առաջադրանք Հայաստանի կառավարութեան կոչը համայն մարդկութեան Լեգրանի վերջնագիրը եւ հայոց դիմադրութիւնը ճնշելու մարտական հրաման

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Սիւնիքի վրայ յարձակման անցած կարմիր բանակը Կապանի շրջանին մէջ ծանր հարուած ստացած էր Գարեգին Նժդեհի մարտիկներէն: 10 հոկտեմբեր 1920-ին Կապան ազատագրուած էր, իսկ կարմիր բանակը քաշուած էր դէպի Գորիս:

Կարմիր բանակի շուրջ 500 զինուորներ գերի ինկած էին Նժդեհի մարտիկներուն ձեռքը:

Արցախի մարտական ուժերու հրամանատար Թեւան Ստեփանեան Կապանի մէջ Նժդեհի հետ զինուորական պատրաստութիւններ կը տեսնէր, նոր ուԺերով ու զէնքերով վերսկսելու համար պայքարը: Նժդեհ Թեւանի առջեւ առաջադրանք դրաւ Ղարաբաղի մէջ կեդրոնացած կարմիր բանակի միաւորները քշելու եւ ամէն գնով Արցախը մայր հայրենիքին վերամիաւորելու:

---

Հայ-թրքական ճակատին վրայ քանի մը օրէ ի վեր համեմատական հանդարտութիւն կը տիրէր: Թրքական բանակը հոկտեմբեր 10-ին կրկին յարձակման անցաւ, բայց չյաջողեցաւ էական յաջողութիւն արձանագրել:

Հայկական բանակի միաւորներ
Հայկական բանակի զօրամասերը սկսան հալածել քրտական հեծելազօրքը, իսկ թրքական բանակի ստորաբաժանումներու յարձակումը կասեցուեցաւ Կաղզուանի ուղղութեամբ: Հայկական զինուած ուժերը սկսան ռմբակոծել թրքական մատակարարման գիծերը:

---

Հայրենիքին սպառնացող վտանգին ի տես Հայաստանի կառավարութիւնը հոկտեմբեր 8-ին կոչ մը յղեց համայն մարդկութեան, ուր նշուած էր, որ օսմանեան կառավարութիւնը չի ցանկար հաշտուիլ ազատ Հայաստանի գոյութեան հետ եւ Քեմալի գլխաւորութեամբ յարձակման անցած է Կարսի, Օլթիի, Արտահանի եւ Սարըղամիշի ուղղութեամբ:

«Մշակ» թերթը 14 հոկտեմբեր 1920-ի թիւով կը գրէր. «Հայաստանի կառավարութիւնն այս ճգնաժամային րոպէին ամբողջ հայ ժողովրդի անունից դիմում է բովանդակ աշխարհի քաղաքակիրթ ժողովուրդներին եւ նրանց կառավարութիւններինվճռական բողոք յայտնելով թուրք նացիոնալիստների սեւ մտադրութիւնների դէմ եւ ջերմ կոչ է ուղղում օգնել Հայաստանին` իր հայրենիքի պատուի, ազատութեան ու անկախութեան համար հայ ժողովրդի մղած սրբազան պատերազմում»:

Թիֆլիսի մէջ Անդրկովկասի ֆրանսական հիւպատոս եւ գերագոյն կոմիսար Նեթեման, արձագանգելով Հայաստանի դիմումին, ըսաւ.

«Ես համոզուած եմ որ Հայաստան անպայման կը յաղթէ թուրք ազգայնականներուն: Հայ զօրքը արժանի է ամէն գովասանքի, իբրեւ կարգապահ ու քաջարի զօրք: Ներկայիս ստեղծուած է դրութիւն մը, որ թոյլ չի տար դաշնակիցներուն իրենց ուժերը ուղարկելու Անատոլու` հայ ուԺերուն անմիջական ռազմական օգնութիւն ցոյց տալու համար: Դաշնակիցներու զօրքերը անհամեմատ օգտակար են միւս ռազմաճակատներուն վրայ»:

Փարիզ գտնուող Աւետիս Ահարոնեան հանդիպում ունեցաւ Միացեալ Նահանգներու, Անգլիոյ, Ֆրանսայի եւ Յունաստանի ներկայացուցիչներուն հետ, տեղեկութիւններ տուաւ թրքական յարձակման մասին եւ օգնութիւն խնդրեց: Սակայն այդ պետութիւնները ոչ մէկ միջոց ձեռնարկեցին եւ բաւարարուեցան միայն բանաւոր յայտարարութիւններով:

---

Ռուսիոյ արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսար Գէորգի Չիչերին Պորիս Լեգրանի յայտնեց, որ հայ-թրքական պատերազմին միջամտելու կարիք չկայ, քանի որ թրքական զօրքերը կանգնած են Սարըղամիշ-Շահթախթ գիծին վրայ:

Իր կարգին Լեգրան Չիչերինի յայտնեց, որ կը պատրաստուի Հայաստանի կառավարութեան ներկայացնելու Թուրքիայէն տարածքներ գրաւելէն հրաժարելու եւ Խորհրդային Ռուսիան միջնորդ ճանչնալու պահանջը:

Լեգրան Չիչերինի հետ քննարկեց նաեւ Հայաստանը խորհրդայնացնելու հարցը` նշելով, որ ներկայ փուլին ատիկա կրնայ անցանկալի հետեւանքներ ունենալ: Մասնաւորաբար Չիչերին մտահոգուած էր հրոսակային կռիւներու եւ դիմադրութեան հանդիպելէ, որ կրնար խարխլել Ռուսիոյ հեղինակութիւնը:

Նոյն ժամանակ Հայաստանի համայնավար կուսակցութիւնը կոչ ուղղեց բանուորներուն եւ գիւղացիներուն` «Խորհրդային Ռուսաստանի պրոլետարիատի հետ միահամուռ ուժերով խորտակելու միջազգային իմպերիալիզմի հայկական-դաշնակցական լուծը»:

---

Հայաստանի կառավարութեան հետ բանակցելու նպատակով Պորիս Լեգրանի պատուիրակութիւնը հոկտեմբեր 11-ին Երեւան հասաւ:

Լեգրան երեք կէտերէ բաղկացած վերջնագիր ներկայացուց.

ա) Հրաժարիլ Սեւրի դաշնագիրէն.

բ) Թոյլ տալ խորհրդային զօրքերուն իրենց զինամթերքով անցնելու Հայաստանի երկաթուղագիծերէն ու խճուղիներէնմիանալու համար Մուսթաֆա Քեմալի զօրքերուն դաշնակիցներուն դէմ կռուելու նպատակով.

գ) Հայաստանի եւ իրանցիներուն միջեւ գոյութիւն ունեցող սահմանային վէճերու լուծումը յանձնել Խորհրդային Ռուսաստանի իրաւարարութեան:

Լեգրան Հայաստանի իշխանութիւններուն 48 ժամ պայմանաժամ տուաւ պատասխանելու համար:

Հայաստանի կառավարութեան պատասխանին վերջնական խմբագրուած տարբերակը կազմեց Համբարձում Տէրտէրեան եւ ներկայացուց խորհրդային պատուիրակներուն:

Համբարձում Տէրտէրեան Երեւանի անգլիական այգիին մէջ գաղտնի հանդիպում ունեցաւ Լեգրանի պատուիրակութեան անդամ Սահակ Տէր Գաբրիէլեանի հետ:

Սահակ Տէր Գաբրիէլեան ողջունեց Հայաստանի կառավարութեան մօտեցումը եւ ըսաւ, որ Լեգրան կը կարծէր թէ հայերը պիտի մերժեն իրենց վերջնագիրը, որմէ ետք խորհրդային զօրքերը Հայաստան պիտի ներխուժեն: Տէր Գաբրիէլեան նաեւ խորհուրդ տուաւ ձգձգելու բանակցութիւնները եւ այդ միջոցին, որքան որ հնարաւոր է, վերջ տալու թուրքերուն հետ սկսած պատերազմին:

---

Հայկական բանակը հոկտեմբեր 13-ին օդանաւով ռումբեր նետեց Գոլիվանդ գիւղին վրայ, ուր թուրքեր մեծ քանակութեամբ սայլեր հաւաքած էին:

Նոյն օրը երեկոյեան թրքական բանակը կրկին յարձակման անցաւ Հարամ-Վարդանի ուղղութեամբ, եւ յաջողեցաւ գրաւել Գարմալի եւ Ղարախաչ գիւղերը, ինչպէս նաեւ Սուրբ Եղիայի (Զիարէթ) բարձունքը: Սակայն թշնամին հայկական պահեստի գումարտակներուն հանդիպելով ետ շպրտուեցաւ եւ վերադարձաւ ելման դիրքեր:

Հոկտեմբեր 14-ին հայկական ուժերը հակայարձակման անցան:

---

Շուշիի աւերակները
Գարեգին Նժդեհի մարտիկները կարմիր բանակի շուրջ 500 զինուոր գերեվարած էին, որոնք շուտով մեծ դժուարութիւններ ստեղծեցին: Սննդամթերքի եւ պահակներու պակասի պայմաններուն տակ դժուար էր այդքան գերիներ կերակրել եւ պահպանել:

Նժդեհ Հայաստանի իշխանութիւններուն նամակ ուղարկեց, ուր կ՛ըսէր.

«Տնտեսական սուր կրիզիսի շնորհիւ մենք հնարաւորութիւն չունենք սրանց մի աւելորդ օր անգամ կերակրելու:

Ես սրանց բաց թողնել, յանձնել աշխարհի չորս քամիներին չեմ կարող, որովհետեւ իրենք էլգերիները չեն թաքցնում, որ եթէ ընկան Ադրբեջան այնտեղ նրանց նորից կը զինեն եւ կ՛ուղարկեն Ղափանի դէմ: Վերջապէս` այլեւս ինչո՞ւ եմ կռւում, երբ ստիպուած պիտի լինեմ վերցրածս գերիներին (ամբողջ գնդեր) բաց թողնելու»:

---

Գարեգին Նժդեհի ռազմական յաջող գործողութիւնները նպաստեցին տարբեր ուղղութիւններով հայկական ուժերու յառաջխաղացքին:

Պօղոս Տէր Դաւթեանի հրամանատարութեան տակ գործող հայկական ուժերը Վայոց Ձորէն յարձակման անցան եւ գրաւեցին Սիսիանի մեծ մասը:

Զօրավար Նիկիֆոր Նեստերովսկի
Արցախի եւ Սիւնիքի մէջ կեդրոնացած տասնմէկերորդ կարմիր բանակի 28-րդ բաժանմունքի հրամանատար զօրավար Նիկիֆոր Նեստերովսկի 14 հոկտեմբերի գաղտնի գրութեան մէջ կը նշէր, որ Զանգեզուրի մէջ եղած քանի մը գունդերու հետ կապը ամբողջութեամբ կտրուած է: Գրութեան մէջ կը նշուէր. «Համարեա ամբողջ Զանգեզուրի մէջ ապստամբութիւն բռնկած է: Ապստամբած հայերը գրաւած են Անգեղակոթ-Ղարաքիլիսան, ամբողջ Ղափանի շրջանը եւ Օխչի չայի ու Մեղրի չայի աւազանները: Նիւվադի գիւղի շրջանին մէջ գործող 25 2-րդ հրացանաձիգ եւ Կովկասեան երկրորդ գունդին հետ կապը խլուած է»:

Բոլշեւիկները չէին կրնար համակերպիլ ծանր պարտութեան հետ, հետեւաբար անմիջապէս ձեռնամուխ եղան հակայարձակման: Նեստերովսկիի հրամանով մարտական գործողութիւններուն պէտք է մասնակցէին 83-րդ զօրամիաւորման երեք եւ 84-րդ զօրամիաւորման երկու գունդերը:

Նեստերովսկի զօրքերուն կը հրահանգէր խուսափիլ մարդասիրական միջոցներէ:

Մարտական հրահանգին մէջ կ՛ըսուէր. «Պէտք է դաժան ըլլալ ապստամբ բնակչութան հետ, որպէսզի անիկա զգայ բանուորական բռունցքին թափը: Դիմադրողները գերի չվերցնել եւ կենդանի բաց չձգել ոչ մէկ հրոսակ: Եթէ հանգամանքները կը ստիպեն` կանգ չառնել ամբողջ գիւղեր աւերելու առջեւ, յիշելով այն, որ աններողամտութիւնը եւ դաժանութիւնը, մանաւանդ Կովկասի մէջ, լաւ հետեւանքներու կը հասցնէ»:

Զօրավար Նիկիֆոր Նեստերովսկի մասնակցած էր Ազրպէյճանի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատման եւ եղած էր Պաքուի կայազօրին հրամանատարը: 1920 յունիսին ան իր զօրքերով տեղափոխուած էր Ղարաբաղ:

Նեստերովսկի յոյս ունէր դաժան մի ջոցներով ճնշել հայոց դիմադրութիւնը եւ Ղարաբաղէն Զանգեզուր անցաւ, անձամբ վարելու համար մարտերը:

Արցախի Մէջ Պայքարը Վերսկսելու Առաջադրանք Հայաստանի Կառավարութեան Կոչը Համայն Մարդկութեան Լեգրանի Վերջնագիրը Եւ Հայոց Դիմադրութիւնը Ճնշելու Մարտական Հրաման