ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ
Հայ ազգային ազատագրական տարեգրութեան մէջ անմոռանալի թուական մըն է 15 յունիս 1915-ը (2 յունիս), ուր ժողովուրդի զանազան խաւերէն սերած քսան անվեհեր գործիչներ քսան ողորկ պարաններու ծայրը ճօճուեցան գաղափարի իրականացման ճամբուն վրայ: Իտէալը, որ պաշտեցին, եւ որուն համար զոհուեցան, համահայկական եւ համամարդկային էր:
Տառապանքը, անհանդուրժելի ատելութիւնը, բռնութիւնները եւ հայ ժողովուրդին հասցէին նախատինքը ժամանակի ընթացքին անպայման պիտի ցնցէին իրաւազուրկ մեր ժողովուրդը: Ընդվզումը մարմին պիտի առնէր եւ ահաւոր թափով պոռթկար:
Րաֆֆիներ, ծերենցներ, քամառ քաթիպաներ, խրիմեաններ եւ այլ անմահ գործիչներ ընթացք տուին ժամանակի այդ պահանջին եւ մեր նոր ուղին գծեցին:
Ազատական գաղափարներով տոգորուած մեր ժողովուրդին պահանջը մեծամասնութեամբ ինքնապահպանման եւ ինքնորոշման բնոյթ ունէր: Ազգային ազատագրական պայքարը հետեւաբար ո՛չ ներածութեան եւ ո՛չ ալ արհեստական պատուաստումի արդիւնք է, ինչպէս կը փորձեն «մեկնաբանել» շատեր:
Ժողովուրդ մը կ՛ապրէր իր պապենական հողերուն վրայ: Եւ երբ հայ ժողովուրդը կը ջանար ապահովել իրաւունքներու ամէնէն տարրականը` ինքնավարութիւն, խաղաղ ապրելու հնարաւորութիւն, հայուն կեանքը վերածուեցաւ դժոխքի…
Դարերու տառապանքէն ծնաւ մեր պայքարը: Ազատ խօսելու, ազատ խորհելու եւ ազատ ապրելու իրաւունքի պահանջը չէ՞ր այն պատճառը, որ քսան հայեր, ծաղիկ կեանքեր, անձնազոհ հերոսներ, քսան մտաւորական, ուսանող, բժիշկ եւ յեղափոխականներ նահատակուէին: Ուրիշ ի՞նչ մեղք գործած էին անոնք:
Փորձանաւոր եւ ճակատագրական պահեր կ՛ապրէր արեւմտահայութիւնը: Ասպարէզ պէտք էր իջնէին բոլո՜ր անոնք, որոնք ծրագրել եւ այդ ծրագիրը գործադրել գիտէին իմաստութեամբ եւ յարատեւութեամբ: Տոկալ եւ համբերել գիտէին: Պայքարիլ եւ պարտել գիտէին:
Փարամազ աւելի քան յոռետես էր հայկական բարենորոգումներուն վերապահուած վախճանէն: Անոր կարծիքով, «գառան հօտը գայլին վստահիլ» կը նշանակէին երիտթուրքերու հմայիչ կարգախօսները` սահմանադրութիւն, ազատութիւն, ցեղերու եղբայրութիւն… «հուրիէ՜թ»…: Փարամազի կուսակցութիւնը գործուելիք ցեղասպանութեան մը հոտը առած էր…
Ուրեմն` «ի՞նչ ընել»: Հնչակեան կուսակցութիւնը ընդյատակեայ պայքարի կ՛անցնէր Իթթիհատի դէմ:
Քսաններուն համար առաջնահերթ խնդիրը Իթթիհատի պարագլուխներուն չէզոքացումը եւ հայկական գաւառներու ժողովուրդին պաշտպանութեան կազմակերպումն էր: Փարամազ կը թելադրէր միջկուսակցական անկեղծ գործակցութիւն` զէնքով պաշտպանելու համար վտանգուած հայութեան գոյութիւնը` գալիք անխուսափելի փոթորիկներէն:
Հայ կուսակցութիւնները իրարու կռուան պէտք էր հանդիսանային եւ նեղմիտ նկատառումներով պէտք չէր խաչաձեւէին զիրար:
Դաշնակցական խօսակիցներու հետ այս մտքերը կ՛արտայայտէր Փարամազ, 1912-ին, Վանի մէջ. «Վասպուրականի մէջ զօրաւորագոյն կազմակերպութիւնը Դաշնակցութիւնն է, թող անոր շուրջ համախմբուին Հնչակեան եւ Ռամկավար կուսակցութիւնները: Կիլիկիոյ մէջ ալ` Հաճըն, Զէյթուն եւ այլուր, հնչակեանները թող ղեկավարեն հայութիւնը` գործակցութեամբ դաշնակցականներու եւ ռամկավարներու»: Հասուն եւ անկեղծ յեղափոխական գործիչի ազգակերտ մտածումներ…
Վան գտնուելու ժամանակամիջոցին Փարամազ եւ Արտաշէս Սոլաքեան բազմաթիւ հանդիպումներ կ՛ունենան դաշնակցական պատասխանատուներու հետ: Սոյն տեղեկութիւնները քաղած եմ դաշնակցական գործիչ Խոսրով Թիւթիւնճեանի «Անմահներուն հետ-Վասպուրական մեր աշխարհին մէջ» գիրքէն, ուր հեղինակը, Բարունակ Կապուտիկեանը կողքին (Սիլվա Կապուտիկեանի հայրը), ամէնօրեայ հանդիպումներ կ՛ունենայ հնչակեան երկու գործիչներուն հետ: Թիւթիւնճեանի վկայութեամբ, Հնչակեան առաքեալը իր ողջմիտ, լայնասիրտ եւ բարեացակամ մօտեցումներով շատ յիշեցուցած է Սիմոն Զաւարեանը:
Փառաց ճանապարհը, ուրկէ անցան Քսանները, առանց աջ ու ձախ խոտորելու, հայրենիքի ու հայ ժողովուրդի ազատութեան ճանապարհն էր, որուն վրայ գիտակցութեամբ ինկան անոնք` յաւերժացնելով մեր ժողովուրդը եւ նուիրագործելու մեր դատը:
Կախաղա՜ն…
Այո՛, սիրելի ընկերներ, կախաղան բարձրացաք, Ժիրայրներու, Մուրատներու, Չէլլոներու գաղափարակիցներ: Թիֆլիսի մէջ լոյս տեսնող «Մշակ»-ը կը վկայէ, որ Թալէաթ անձամբ հետամուտ էր, որպէսզի Հնչակեան գործիչները ծանրագոյն պատիժներու ենթարկուէին:
Անոնք կախուեցան, բայց գաղափարը մնաց անմեռ: Սոֆիա` Պուլկարիա լոյս տեսնող «Հայաստան» եռօրեայ պաշտօնաթերթը իր շաբաթ, 13 յունիս 1915-ի համարին մէջ` «Կախաղաններու շուրջ» խորագիրին տակ կը գրէ. «Ինչպէս կը պատմեն, երբ ողբացեալ հնչակեանները կախաղաններու տակ բերուեցան, տոքթոր Պէննէն դառնալով թուրքերուն` գոչեց. «Մի՛ կախէք այս անմեղները: Ե՛ս եմ ըրած ամէն ինչ, զի՛ս միայն կախեցէք: Մենք հոս 20 հոգի ենք, դուք մեզ կը սպաննէք, բայց լաւ գիտցէք, որ մեր ետեւէն քսան հազարներ պիտի գան` մեր վրէժը լուծելու…
Գիշերուան ժամը մէկուկէսին ամէնքն ալ կախուեցան, իսկ ժամը երեքին դիակները վար առնուելով` ղրկուեցան Պալըքլըի հայոց գերեզմանատունը»:
Հայ վրէժխնդիր գնդակէն Պերլինի փողոցներուն մէջ դիտապաստ Թալէաթ հոգին աւանդած պահուն մտաբերե՞ց արդեօք Քսան նահատակներու այս շանթահարիչ խօսքերը:
Հայ յեղափոխական երիտասարդութեան մէջ գտնուած են ու տակաւին կը ծնին բազմաթիւ Թեհլիրեաններ: Անոնց անջնջելի սխրագործութիւններով զարդարուած է մեր ժողովուրդին պատմութիւնը:
Քսան կախաղաններու տարելիցին թող իւրաքանչիւր հայ անգամ մըն ալ վերանորոգէ իր ուխտը` անդրդուելիօրէն շարունակելու պայքարի փշոտ ճամբան, մինչեւ որ մեր հայրենիքի արիւնոտ երկնակամարին վրայ շողայ ամբողջական Հայաստանի արշալոյսը, վեհօրէն սաւառնի անկախութեան անընկճելի ոգին:
Այո՛, «Ամէն տեղ մահը մէկ է», երբ մարդ իր ազգին ազատութեան համար կը մեռնի: Ռազմադաշտի՛ն վրայ ըլլայ, թէ՛ մահաբեր պարանէն կախուած: Այդ մահը լո՛յս է, այդ մահը ո՛ւժ է, այդ մահը յաղթանա՛կ է արդէն…
Փա՜ռք եւ յարգա՛նք Քսաններուն:
Փա՜ռք եւ յարգա՛նք հայ ժողովուրդի բոլոր նահատակներուն:
Leave a Reply