Քրդերը և պատմության հետ առերեսումը

Օհաննես Քըլըչդաղը
Մարդինի համայնքապետարանում հոգաբարձու նշանակելու համար հաջակցություն Ահմեթ Թյուրքի՝ Էքրեմ Իմամօղլուի այցից հետո շենքի պատին, որտեղ նրանք միասին այցելել են, երևացել է խաչով և հունական տառերով քար, դրա հետ մեկտեղ սոցցանցերում դարձյալ քննարկման բուռն թեմա է դարձել քրդերի դերը Հայոց ցեղասպանության մեջ, նրանց առերեսումը դրա հետ։ Քննարկվել է նաև, թե արդյոք այս առումով հետընթաց կա՞ քրդերի շրջանում, որոնք ամենաառաջադեմ դիրքորոշումն էին ցուցաբերում պատմության հետ առերեսվելու հարցում, երբ խոսքը վերաբերում է Թուրքիայի քաղաքականությանը։ Եկեք այս հոդվածում համառոտակի անդրադառնանք այս թեմային:
Նման քննարկում սկսելիս օգտակար կլինի քննարկման շրջանակը որոշելու համար հստակեցնել երկու կետ, որոնք իրականում ակնհայտ են։ Առաջինն այն է, որ, ինչպես ամեն մի ազգի դեպքում, թե պատմության մեջ, թե այսօր, քրդերը միատարր, միաձույլ համայնք չեն: Այնպես որ, թեև խոսում ենք «քրդեր» կոչվող թեմայից, իրականում նման թեմա չկա։ Դարձյալ, ինչպես յուրաքանչյուր ազգի դեպքում, քրդերի դեպքում էլ կան դասակարգային, կարգավիճակի, տարածաշրջանի, կրոնական ուղղության, գաղափարախոսության և այլնի տարբերություններ, ու այս դրությունն արտահայտվում է նրանց նախասիրություններում և գործողություններում: Ամեն քուրդ չէ, որ նույն կերպ է մտածում և գործում։ Ինչպես ասացի, դա կարող է ակնհայտ թվալ, մի բան, որն անգամ կարիք չկա ասելու, բայց ակնհայտ է, որ դա հաճախ է մոռացվում: Հետևաբար, թեև այս հոդվածում երբեմն խոսում ենք «քրդեր» կոչվող հավաքական թեմայի շուրջ, պետք է միշտ նկատի ունենալ, որ խոսքը մասնատված կառույցի մասին է։
Երկրորդ կետը, որը պետք է հստակեցվի, այն երևույթն է, որն անվանում են «ժամանակի ոգի»: Սա առանձին թեմա է, բայց հակիրճ ասած՝ մարդու իրավունքների և ազատությունների, հավասարության, մարդկային կյանքի արժեւորման և ուրիշներին կյանքի իրավունքի շնորհման վրա հիմնված ըմբռնումն ու քաղաքականությունը ոչ միայն Թուրքիայում, այլև ամբողջ աշխարհում դրամատիկորեն անկման վիճակում են։ Սրանք արագորեն կորցնում են վավերական արժեքը, և դրանց հիման վրա որևէ մեկին ինչ-որ բանում համոզելը դժվար է դառնում: Երկար վերլուծելու կարիք չկա. մի աշխարհում, որտեղ ցեղասպանություն է տեղի ունենում ավելի քան մեկ տարի, որտեղ տասնյակ հազարավոր մարդիկ, այդ թվում՝ երեխաներ, սպանվում են Իսրայելի կողմից, ինչպե՞ս եք մարդկանց համոզելու հարգել նրանց, ովքեր տարբեր են, և որ բոլորը նույնքան իրավունք ունեն ապրելու, որքան՝ մենք: Չեմ ուզում շատ դրամատիկ թվալ, բայց մենք, այսպես ասած, մտել ենք գերժամանակակից բարբարոսության և դաժանության դարաշրջան։ Անհայտ է, թե դա որտեղ կավարտվի, բայց սա մի շրջան է, որտեղ բոլորն ավելի ազգայնական են, ավելի շովինիստ, ավելի ռազմատենչ, ավելի բռնի և ավելի գոռոզ: Թեև բոլորն իրենց բաժինն ունեն դրանից, բայց քրդերը չանելը անակնկալ կլիներ: Ուստի այս պայմաններում հնարավոր է քրդերի մեջ տեսնել ավելի կոշտ, պակաս հանդուրժող և կոպիտ վերաբերմունք, երբ խոսքը վերաբերում է պատմությանն առերեսվելուն:
Միշտ կարծել եմ, որ քրդերի մոտեցումը և հատկապես այսօր ԴԵՄ կուսակցությունում արտահայտված քաղաքական գիծը Հայոց ցեղասպանության համատեքստում պատմությանն առերեսվելու նկատմամբ արժեքավոր է թուրքական քաղաքականության և քաղաքական մշակույթում, և շարունակում եմ մնալ այդ կարծիքին։ Այս քաղաքականությունը արժեքավոր է, քանի որ այն գիտակցելու փորձ է, որ ժողովրդավարական արժեքները, մարդու իրավունքները և այլոց նկատմամբ հարգանքը մի ամբողջություն են, որ եթե ժողովրդավարությունը և օրենքը չգործեն հասարակության մեջ, ապա «այսօր ինձ, վաղը՝ քեզ» կանոնը կգործի, և՛ այսօրվա, և՛ վաղվա անարդարության ու չարիքի կանխարգելման գործում պատմության մեջ մեծ է կատարված սխալների ու չարիքի ճանաչման դերը։
Ինչ վերաբերում է քուրդ դերակատարներին Հայոց ցեղասպանության հարցում, որոշ մարդիկ, իրենց ներկայիս քաղաքական նպատակներին համահունչ, փորձում են այս հարցի պատասխանատվությունն ամբողջությամբ դնել քրդերի վրա։ Իհարկե, քուրդ դերակատարները պատասխանատվություն ունեն Հայոց ցեղասպանության հարցում, սակայն այդ պատասխանատվության սահմանները պետք է ճիշտ գծել։ Հասկանալի է, որ քրդերը չեն եղել Հայոց ցեղասպանությունը ծրագրողները կամ կազմակերպողները: Ցանկության դեպքում էլ չէին կարող, որովհետև բացակայում էին բյուրոկրատական-վարչական և գաղափարական ենթակառուցվածքը և հաղորդակցական ցանցը, որն անհրաժեշտ էր այսքան լայն միջավայրում և ժամանակաշրջանում տարածված նման ծավալուն գործողություն իրականացնելու համար։ Չպետք է մոռանալ, որ Հայոց ցեղասպանությունը կենտրոնական կառավարության կողմից ծրագրված գործողություն էր և իրականացվել է նրա տեղական ապարատի կողմից, ինչպիսիք են նահանգապետերը, գավառապետերը և Միություն ու առաջադիմություն կոմիտեի պատասխանատու քարտուղարները: Քրդերի գործակցությունը կարելի է նշել երկու մակարդակով. նախ՝ նրանք այն դերակատարներն են, ովքեր պետական պաշտոնյաների հետ միասին բեյերի, բեկերի ու շեյխերի մակարդակով կազմակերպում են տեղական ջարդեր, հրահրում ու մոբիլիզացնում են ժողովրդին ու դրանից օգուտ քաղում։ Երկրորդը այն մարդիկ են, ովքեր սպանել են հայերին, բռնագրավել նրանց ունեցվածքը, առևանգել նրանց կանանց ու աղջիկներին։ Սակայն հավելենք, որ Հայոց ցեղասպանությանը հասարակության մասնակցությունը քրդերով սահմանափակվող երեւույթ չէ։ Շատ վայրերում մարդիկ մասնակցել են Հայոց ցեղասպանությանը՝ թե՛ ուղղակի ջարդերի, թե՛ թալանի միջոցով։ Մի խոսքով, քրդերի պատասխանատվությունը Հայոց ցեղասպանության հարցում պետք է քննարկվի ա՛յս շրջանակներում։ Իհարկե, սա այն թեման չէ, որը կարելի է արտահայտել և սպառել ընդամենը երեք-հինգ նախադասությամբ, բայց երբ խոսքը վերաբերում է անցյալին և անցյալի դերակատարներին, պետք է ավարտենք մի դիրքորոշմամբ, որը ոչ միայն քրդերին, այլև, ոչ ոք չի արտահայտում։ Չպետք է ինքնաբերաբար ընդգրկենք անցյալի դերակատարներին և նրանց գործողությունները՝ միայն նրա համար, որ նրանք նույն մաշկի գույնով կամ ազգից են։ Այս համատեքստում, օրինակ, ոչ կոնկրետ հիմք կա, ոչ էլ քաղաքական ու բարոյապես ճիշտ է, որ քուրդ բանվորն այսօր պատասխանատվություն ստանձնի 19-րդ դարի քուրդ աղայի գործողությունների ու ճնշումների համար՝ բացառապես քրդականության հիման վրա: Սա ազգայնականության վիրուսի ախտանիշ է։
https://www.agos.com.tr/tr/yazi/31390/kurtler-ve-tarihle-yuzlesme
Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը
Akunq.net