Մի եկեղեցի, մի պատմական երգեհոն և ոգեշնչող մի վեպ

Լինելով Բոյաջըքյոյի եկեղեցում գործունեություն ծավալող «Սայաթ Նովա» երգչախմբի անդամներ և եկեղեցու ղեկավարություն՝ սկսել ենք վերանորոգել եկեղեցու պատմական երգեհոնը։ Երգեհոնը գնել ենք ուղիղ 52 տարի առաջ, և այն արդեն 20 տարի է, ինչ անգործության էր մատնված եկեղեցու պահեստում։ Սակայն երգեհոնի վերանորոգման մասին մի հետաքրքիր պատմություն կար․ գրող Սեփին Սինանլըօղլուի «Հոյրաթ» վեպն է ոգեշնչել մեզ։ Այդ վեպում հիշատակվում էր մի պատմական երգեհոնի մասին, որը քայքայված ընտանիքի ընդհանուր ժառանգությունն էր։ Վեպի հերոսներից էին նաեւ երգեհոնը վերանորոգողները։ Դրանից ոգեշնչված՝ կապ հաստատեցի գրող Սինանլըօղլուի հետ, և նա օգնեց մեզ երգեհոն վերանորոգողներ գտնելու հարցում։ Ի վերջո վերանորոգեցինք այդ պատմական երգեհոնը։ Այնուամենայնիվ, չեմ կարող մոռանալ մեզ ոգեշնչած Սեփին Սինանլըօղլունին։

Բագրատ Էսթուքյան

Վեպի բոլոր դրվագները ինձ հիշեցնում էին արդեն ծանոթ շենքի վերակառուցման կամ քանդման մասին։ Այս իրավիճակը չի սահմանափակվում միայն կերպարներով: Մի աշխարհում էի, որտեղ վայրերն ու նույնիսկ առարկաները ծանոթ էին: Այս բոլոր զուգահեռներից հետո հեղինակի հետ չհանդիպելը կամ չխոսելը լուրջ բացթողում կլիներ։ Մենք հանդիպեցինք, զրուցեցինք, ձեռնամուխ եղանք 130 տարվա պատմություն ունեցող եկեղեցական երգեհոնի վերակենդանացման գործին, և ես ցանկացա այդ ամենը ներկայացնել «Ակօս»-ի ընթերցողներին:

Պ.Է.

-Ամբողջ գրքում Ձեր ստեղծած կերպարները ինձ համար վերածվեցին շատ կոնկրետ պատկերների։ Երբեմն նույնիսկ հանդիպում էի ինձ ծանոթ անունների, օրինակ՝ «հայր Թաթուլ»: Ի՞նչ դիտարկումներով եք ձևավորել կերպարները:

-Ներառված չլինելն է, որի մասին շատ եմ մտածում: Փորձում եմ հասկանալ ու իմաստավորել չընդգրկվելն ու դուրս մնալը, առանձնացնել ու միավորել նրանց անհատական ու սոցիալական առումով։ «Հոյրաթ»-ում հայ ընտանիքի պատմություն կա։ Ես հայ չեմ։ Բայց, իհարկե, այստեղ օգտագործում եմ փոքրամասնություն բառը, թեև դա ինձ ընդհանրապես դուր չի գալիս, զգում եմ համեստ միասնություն և գործընկերություն փոքրամասնություններին առնչվող հարցերում, ինչպիսիք են թակարդում հայտնվելու որոշակի իրավիճակներ, հարաբերություններ իշխանության հետ, հաստատվել և հեռանալ՝ անկախ էթնիկ ծագումից։

Մի խոսքով, «Հոյրաթի» հերոսների ներաշխարհի մասին դիտարկումներս բխում են իմ ներսից։ Թեև ես հայ չեմ, բայց այս միասնությունից եմ, այս ընկերակցությունից։

Իհարկե, շատ էի կարդում, լսում ու դիտում, որպեսզի հայոց պատմության մասով արդարացի լինեմ՝ առանց հայ լինելու և նյութական սխալներից խուսափեմ։ Ես հավատում եմ նրան, ինչ ասել են այդ ժամանակաշրջանի մարդիկ և, այլ ոչ թե նրան, ինչը մեզ պատմում է պաշտոնական պատմությունը։ Ընտանեկան պատմություններն ու երաժշտությունն ինձ միշտ շատ բան են ասում, և ինձ համար հնարավոր է նաև պատմությունն ունկնդրել երաժշտության միջոցով։ Շատ լսեցի, շատ կարդացի, շատ դիտեցի, ուսումնասիրեցի, հանդիպեցի հայ ընտանիքների հետ:

Ինչ վերաբերում է անուններին, ապա «Հոյրաթի» հերոսների անուններն ունեն իրենց պատմությունները: Օրինակ՝ Մարալը իմ ավագ դպրոցի հայ ընկերուհու անունն է, ում հետ լավ ուտում-խմում էինք, և նրա մոր՝ Վարդուհի հորաքրոջ հետ էլ շատ մոտ եմ դեռ։ Երբ Մարալը գալիս է Թուրքիա, անպայման հանդիպում ենք։ Ես ուզում էի, որ նրա անունը՝ Մարալը, լինի վեպում։ Կարծում էի, որ Մարալի անունը նույնպես տեղին է կրոնափոխ հայ ընտանիքի համար:

-Գրքի էջերում շրջայց կատարեցինք մի լայն տարածաշրջանում՝ սկսած Գալաթայից և Շիշլիից մինչև Դատվան՝ Բիթլիս, Միդիլլի և Քընալը կղզիներ: Ինչի՞ վրա են հիմնված ձեր դիտարկումներն այս բոլոր քաղաքների վերաբերյալ:

Պատմությունը պահանջում էր այս ճանապարհորդությունը: Միհրանի հայրն ու մորական պապը Ստամբուլից են, իսկ տատիկը՝ Բիթլիսից։ Ես Միհրանի հետ թափառում էի այնտեղ, որտեղ պատմությունը պահանջում էր։

Շատ եմ ուսումնասիրել այն վայրերը, որոնց մասին գրում եմ: Գնացի, տեսա, նայեցի, շատ կարդացի։ Սրանք «Հոյրաթ» գրելու ամենահաճելի շրջաններն էին։ Ինչ վերաբերում է Ստամբուլին, ես Ստամբուլից եմ և շատ եմ հիանում այս քաղաքով, շատ եմ սիրում Ստամբուլը։ Ստամբուլի լուսանկարներ, գրքեր և ճանապարհորդական նոթեր եմ հավաքում գրավաճառներից: Սիրում եմ Ստամբուլի պատմությունները, այն ամենը, ինչ գրում եմ, ներառում է Ստամբուլը, ուզում եմ, որ նա  ներկա լինի:

Օրինակ, մինչ Քընալը կղզու առանձնատան մասին գրելը, ես նորից գնացի կղզի, նստեցի առանձնատան դիմաց՝ գետնին, նայեցի հենց այնտեղ, որտեղ կանգնած էր Միհրանը և դիտեցի այն, ինչ իմ դիմաց էր։ Միաձուլեցի այդ տունը իմ երևակայության հետ և այդպես իմ միջից դուրս եկավ Միհրանի պապի և տատի տունը։ Հետո թափառեցի փողոցներով։ Բարձրացա Մանաստիրի բլուրը, գնացի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի, եկեղեցում շարական էր հնչում, ոչ ոք չկար, մտա եկեղեցու ներս և լսեցի շարականը։ Հետո գնացի գերեզմանոց ու լռության մեջ նստեցի ծառերի տակ։ Այս կերպ աշխատելիս ինձ լավ եմ զգում և հաճույք ստանում:

-Ինքնության որոնումները հատկապես արդիական են Թուրքիայում բնակվող հայերի շրջանում։ Վեպի հերոս Միհրանը հանդիպում է հարազատների հետ, որոնց գոյության մասին գիտեր, բայց կորցրել էր հետքը։ Ո՞րն է այս արդի թեման ձեր վեպում օգտագործելու գաղտնիքը:

-Ուզում եմ հասկանալ, թե ինչ է նշանակում ինքնություն անհատապես և սոցիալապես, ինձ հետաքրքիր է։ Ինքնության որոնումն ու կառուցումը բոլորիս համար ամբողջ կյանքի խնդիր է: Մենք փորձում ենք անտեսել անցյալը և այն կառուցել այսօրվա շաղախով, բայց չի ստացվում։ Ինչպե՞ս հասա այստեղ: Կարծում եմ, որ «ինչպես կարող եմ այնտեղ հասնել առանց հարցին պատասխանելու» հարցը մանկական դիտարկում է, և անցյալը ինքնության որոնման մեկնարկային կետն է:

Պատմության կարևոր մասն ինձ համար ընտանեկան պատմությունների համաժամանակյա ինտեգրումն ու տարանջատումն է՝ պարուրաձև դասավորված:

Օրինակ, Միհրանը երգեհոնի հետևից վերադառնում է իր անցյալ և բախվում տատիկի թաքնված պատմությանը։ Իմ կարծիքով ընտանեկան պատմությունները այն հիմնական տարրերն են, որոնք պետք է գրվեն Թուրքիայի պատմության մեջ, և դրանցում բացահայտվում են ինչպես անհատական, այնպես էլ սոցիալական ինքնության կառուցը: Սարոյանի՝ Բիթլիսում պատկերավոր բենդիր ու դուդուկ նվագող երևալն ինձ համար ինքնության այս փնտրտուքի հիմնաքարն էր։

Հիմա հաճույքով եմ մտածում, որ Հրանտ Դինքի ու Սարոյանի մասին հիշատակումները գաղտնիքի պես դարձան իմ և տեքստի միջև։

–Վեպի մանրամասն շարադրանքը գրքին կինեմատոգրաֆիական էֆեկտ է հաղորդում։ Տպավորություն ունեի, որ տողերը բառի բուն իմաստով կենդանանում էին մեր աչքի առաջ։ Նախատեսու՞մ եք տեքստը սցենարի վերածել:

-Ես գրում եմ բառերի շնորհիվ ներաշխարհ անմիջական մուտք գործելու միջոցով: Սցենարի ֆորմատով գրելու դժվարությունն անգամ չեմ կարող պատկերացնել: Բայց, իհարկե, շատ ուրախ կլինեմ, եթե ինչ-որ մեկը, ով մասնագետ է, դա աներ «Հոյրաթի» դեպքում։ Ինձ համար մեծ փորձ կլիներ, որ իմ տեքստը նման վիրահատության ենթարկվեր իրավասու վիրաբույժների ձեռքում, ես նոր բան կսովորեի, ավելին ի՞նչ կարող էի ցանկանալ:

–Միհրանի և Լեյլայի կրքոտ սերն ընդհատվում է կարիերայի պատճառով։ Նկատի ունենալով, որ դա սովորական իրավիճակ է այսօրվա երիտասարդության շրջանում, ուղերձ ունե՞ք այդ թեմայով։

Իմ կարծիքով, միակ բանը, որ կարող է խանգարել սերը, մանկությունն է: Դա իրականում տեղի է ունենում «Հոյրաթում»: Լեյլայի՝ Նյու Յորք գնալու որոշումը կապված է նաև նրա մանկության, Ստամբուլի և Նյու Յորքի միջև հեռավորության պատճառով Միհրանի ապրած միայնության և դրանից հետո տեղի ունեցածի հետ։ Էլ սփոյլ չեմ անի նրանց, ովքեր դեռ չեն կարդացել «Հոյրաթ»-ը։

Մանկությունը և՛ շատ գեղեցիկ, և՛ շատ վտանգավոր բան է։ Ավելի ճիշտ, վտանգավորը ոչ թե մանկությունն է, այլ այդ հորձանուտից դուրս չգալը, մանկության մեջ կնքված ու կարծրատիպային ցիկլերը։ Եթե ​​ չեք կարողանում դուրս գալ հորձանուտից, ձեր հասուն տարիքը խաթարվում է, իրականում չի խաթարվում՝ պարզապես չեք կարող հասուն դառնալ: Ահա թե ինչպիսին է մանկությունը՝ դրախտն ու դժոխքը միասին։ Եթե պնդես տեսնել, թե ինչ է արել քո մանկությունը և որտեղ է քեզ բանտարկել, դրախտը կլինի, իսկ եթե փորձես շարունակել՝ չտեսնելով քո մանկությունն ու այն, ինչ արեց քեզ, դժոխք կլինի։

Մի կողմից այն, ինչ նկարագրում եմ, դժվար է, բայց դա պարզապես չի աշխատում: Մանկությունից մինչև չափահաս՝ դրախտը վերականգնելը պահանջում է մեծ աջակցություն և շատ անարատ սեր: Այստեղ սերն է դեր խաղում, սերը դրա դյուրանցումն է, դա ցավոտ ճանապարհ է, բայց սերը հեշտացնում է:

Թեև սերն այնքան զորեղ է, որ ունակ է մեզ փրկել դատապարտումից, երբ այն ազատության դուռն է, ես մեղք եմ համարում սիրո հանդեպ կոպիտ վերաբերմունքը: Կարծում եմ՝ մեզանից շատերը վատնում են իրենց կյանքը՝ կատարելով այս մեղքը, ամոթ մեզ:

https://www.agos.com.tr/tr/yazi/30747/bir-kilise-bir-tarihi-org-ve-ilham-verici-bir-roman

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net