Առաջին քրդերեն հարցազրույցը Արամ Տիգրանի ընտանիքի հետ

Ռոհաթ Ալաքոմ

Քրդերի պատմության վերաբերյալ իր աշխատություններով հայտնի Ռոհաթ Ալաքոմը հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում 2009 թ․ 75 տարեկան հասակում կյանքից հեռացած հայտնի երաժիշտ Արամ Տիգրանի՝ 1960-ականներին Խորհրդային Հայաստանում անցկացրած տարիների մասին։

Երաժիշտ և երգիչ Արամ Տիգրանը (1934-2009) ծագումով Դիարբեքիրի շրջանի հայերից է․ երբ հայերի վրա ճնշումները մեծացան, նրա ընտանիքը գաղթում և հաստատվում է Սիրիայի Ղամշլի քաղաքում։ Այստեղ ծնված Արամը հետագայում՝ 1966 թ․ ընտանիքով գաղթել է հայրենիք՝ Հայաստան։ Հայաստանում նա տարիներ շարունակ երգել է Երեւանի ռադիոյի (Հայաստանի Հանրային ռադիոյի-Ակունքի խմբ․) քրդերեն բաժնում։ Այն տարի, երբ նա ոտք է դրել Հայաստան, քրդալեզու «Rêya Teze» (Նոր ուղի) թերթի թղթակից Ամրիկե Սարդարը գնացել է Լուսավան (Չարենցավան)՝ նրա ընտանիքի անդամների հետ հարցազրույց անելու։

Սա համարվում է առաջին քրդերեն հարցազրույցը Արամ Տիգրանի ընտանիքի անդամների հետ։ Այս հարցազրույցը տպագրվել է Rêya Teze թերթի 1966 թ․ օգոստոսի 3-ի համարում՝ «Երկու կյանքի վկայություն» (Şedê Du Emra) վերնագրով։ «Երկու կյանք» արտահայտությունը վերաբերում է Թուրքիայում և Սիրիայում ճնշումների տարիներին և Հայաստանում ազատ միջավայրին։ Հարցազրույցի ամբողջ ընթացքում հիշատակվում է քուրդ-հայկական բարեկամությունը Դիարբեքիրում և Ղամշլիում։ Օրինակ՝ 1915 թ․ շատ հայեր, այդ թվում՝ Արամ Տիգրանի հարազատները, ապաստանել են իրենց քուրդ բարեկամների մոտ։ Հետագայում, երբ նրանք գաղթում են Սիրիայի Ղամիշլի, նորից քրդերի հարևանն են դառնում։ Այս հարևանների թվում էին քուրդ հայտնի բանաստեղծ Ջեգերխվինն ու նրա ընտանիքի անդամները։ Արամի եղբայր Հայկն ասում է․

«Անցյալ տարի մեր խմբով նվագեցինք քրդերի բանաստեղծ Ջեգերխվինի որդու՝ Քեսրայի հարսանիքին։ Ամբողջ Ղամիշլին եկել էր այս հարսանիքը դիտելու։ Ջեգերխվինի հետ շատ մտերիմ հարեւաններ էինք, գիշեր-ցերեկ միյանց տանն էինք, նրա կինը՝ Քեհլան, մեզ քրոջ պես էր, իսկ դուստրը՝ Սինեմը, մեր աչքի առաջ մեծացավ»։

Ինչպես երևում է, այս հարցազրույցի ժամանակ Արամ Տիգրանը տանը չի եղել։ Ներառված են նրա ծնողների՝ Ազնիվ և Տիգրան Մելիքյանների և եղբայրներից մեկի՝ Հայկի հուշերը։ Այս հարցազրույցի հրապարակումից մոտ տասը տարի անց, 1977 թ․ օգոստոսի 3-ի Rêya Teze թերթում քրդերենով տպագրվեց մի գեղեցիկ կենսագրական հոդված՝ «Արամ Տիգրան» վերնագրով, Երևանի ռադիոյի քրդական հեռարձակումների բաժնի վարիչ Խալիլ Մուրադովի կողմից (Խելիլ Մուրադով, Արամ Տիգրան, Rêya Teze, 3-8-1977)։ Այս հոդվածը, որի թարգմանությունը ներկայացնում ենք ստորև, լրացնում է Արամ Տիգրանի հետ կապված բացը հարցազրույցում:

Երբ Արամը մեծանում է, հասկանում է, որ իր իսկական հայրենիքը Հայաստանն է։ Վաղ տարիներին հայրը հաճախ էր դիմում որդուն և ասում. «Երգիր, երգիր քո երգը, որդի՛ս, տեսնենք, երբ բախտի դուռը մեզ համար էլ կբացվի» (Bistrê lawo, bistrê, ka kingê dergê xêrê li me jî vebe!)։ Երգիչ Արամ Տիգրանն այս պահին երգում է «Diçim diçim» (Գնում եմ, գնում եմ) երգը։ «Գնում եմ, այստեղ չեմ մնում/ Հերիք են իմ նեղությունները» (Diçim li vir namînim/Bes e derda hilînim…): Ընտանիքն ավելի ուշ գալիս է Հայաստան, և մեկ այլ երգում «գնալ» բայի փոխարեն գործածվում է «գալ» բայը. «Եկա, եկա, Հայաստան/Շատ գեղեցիկ Երևան…» (Hatim hatim Hayastan/Gelek xweş e Yêrîvan…): Մուրադովը նշում է, որ այս տասը տարվա ընթացքում իրենք ձայնագրել են Արամի մոտ 60 երգ։ Ժամանակի ընթացքում Արամը դառնում է ամենասիրված արտիստներից մեկը և մասնակցում հարսանիքների ու տոնակատարությունների։ Մուրադովի խոսքով՝ երգերի բառերը կամ Արամն է գրում, կամ օգտագործում է քուրդ հայտնի գրողների ստեղծագործությունները։ Օրինակ՝ «Երանի երեխա լինեի» (Xwezila disa zar bûma) և «Sinegê» (հայտնի Սինեգ սարատեղին) նրա հայտնի երգերից են։ Սիրո թեման ներառված է «Sinegê» երգում՝ «Սինեգ ժայռերի դիմաց… Իմ նկարը քո ծոցում է» (Sînekê ber zinêr de…Şiklê min paşla te de): Հայրենիք վերադարձած հայերին Մուրադովն այս հոդվածում «wetenveger» (հայրենադարձ) է անվանում։ Այս հոդվածում առաջին անգամ հանդիպեցի քրդերեն «wetenveger» բառին:

Ե՛վ Ամրիկե Սերդարի հարցազրույցը, որի մասին վերը նշեցինք, և որը ներկայացված է ստորև, և՛ Խելիլ Մուրադովի հոդվածը, որը գրվել է դրանից 10 տարի անց, լրացնում են միմյանց։ Երկու հոդվածներն էլ մեզ հետաքրքիր տեղեկություններ են հաղորդում Արամ Տիգրանի մասին։ Մոտ կես դար առաջ հրապարակված այս աղբյուրները մեծ նշանակություն ունեն որպես երկու արժեքավոր վավերագրեր քուրդ-հայկական մշակութային հարաբերությունների պատմության մեջ։

Երկու կյանքի վկայություն

Ամերիկե Սերդար (1966)

Գնացքի վագոնները մեկը մյուսի հետեւից շղթա են կազմել։ Որոշ ժամանակ էր անցել այն պահից, երբ գնացքըվարտասահմանի հայերին վերամիավորել էր Խորհրդային Հայաստանի հետ։ Երբ գնացքը կանգ առավ Հայաստանի և Վրաստանի սահմանին, արտասահմանի հայությունը, որի սրտում տարիներ շարունակ կարոտն էր առ հայրենիք, իջավ գնացքից, խոնարհվեց գետնին, համբուրեց հայրենի հողն ու բույրն առավ և միայն դրանից հետո նրանց սրտերի կարոտը փարատվեց: Նրանք նայեցին միմյանց, նորից կապվեցին կյանքին, և այդպիսով նրանց սրտից մի մեծ բեռ ընկավ, քանի որ հայրենիքի հողը նրանց մեծ ուժ տվեց։ Այդ պահն անմոռանալի էր, քանի որ դարմանեց նրանց սրտերում տարիներով կուտակված վերքերը։ Նրանք միավորվում էին ոչ միայն հայրենի հողի, այլ նաև՝ նրա քարերի, լեռների ու հարթավայրերի, երկրի ու երկնքի, բնության ու օդի և այդ վայրի մարդկանց հետ։ Նրանք այնքան ուրախ էին, որ գրկեցին միմյանց և կիսվեցին իրենց խանդավառությամբ։ Նրանք երջանիկ էին, և այդ երանության մեջ ներառեցին իրենց շրջապատի մարդկանց, տեղի մարդկանց և գնացքի ուղեւորներին։

Գնացքի վագոնները մեկը մյուսի հետեւից շղթա էին կազմել։ Ազնիվ Մելիքյանը չհեռացավ պատուհանից՝ ամեն ինչ տեսնելու համար։ Նա ուզում էր ամեն ինչին նայել և տեսնել… Նա տարիներ շարունակ կարոտ էր մնացել այդ ամենին։ Նա նայում էր շուրջը, և ժամանակը դառնում էր շղթա, ինչպես՝ գնացքի վագոնները։ Երբ գնացքը առաջ էր շարժվում, Ազնիվի մտքում հիշողությունները հետ էին շարժվում:

Սասուն, Փասուր գյուղ։ Մտքումս նույն կերպ է կենդանանում: Կարծես երեկ է գնացել այնտեղից։ Գյուղի մարդիկ աշխատասեր էին։ Նրանք սիրում էին իրենց հայրենի բնությունը, հարսանիքներն ու զվարճությունները։ Նրանք շատ կապված էին իրենց նախնիների սովորույթներին ու ավանդույթներին։ Կոտորած… Տնից կարողացել են փախչել միայն նա և իր քույր Խաթունը։ Ամենուր թալան, արյունը ջուր էր դարձել, դիակներ։ Փախուստ… Նա և իր քույրը նույնպես տեղահանվեցին՝ փախչելով անհայտ տեղեր, անհույս ու ցավոտ, միայնակ… Նրանք հանդիպեցին Իբրահիմին, Թահարին և Գերտոյին։ Նրանք քրդեր էին, և այս քրդերը օգնեցին նրանց։ Տարան տուն ու փրկեցին ջարդից ու արյունահեղությունից։ Նրանց թաքցնում են տներում, մինչև հարձակումներն ու թալանն ավարտվեցին։ Նա քրոջ հետ միասին է եկել Դիարբեքիր։

Արդեն մեծացել են: Ասում են նման ճակատագրերով անօթեւան մարդիկ արագ են գտնում միմյանց։ Ճանաչում են միմյանց իրենց աչքերով, միմյանց աչքերում կարդում են միմյանց բախտն ու ճակատագիրը։ Տիգրան Մելիքյանի ճակատագիրը նույնն էր, ինչ նրանցը։ Հանդիպում են Դիարբեքիրի փողոցներում, միմյանց աչքերից հասկանում, որ իրենց ճակատագիրը նույնն է, ուստի թևերի տակ են առնում իրար։ Ազնիվն ու Տիգրանը ծանոթացան ու ամուսնացան։ Նրանք չորս տարի ապրել են Դիարբեքիրում, սակայն թուրքական կառավարությունը թույլ չի տվել նրանց հանգիստ շունչ քաշել։ Հասկացան, որ այլևս չեն կարող ապրել Թուրքիայում, և քանի որ այլ ելք չունեին, տեղափոխվեցին Ղամշլի (Սիրիա) քաղաք և դարձյալ դարձան քրդերի հարևանները…

Տիգրան Մելիքյանի ընտանիքը առաջին խմբի հետ եկավ և հաստատվեց Լուսավանում։ Ճանապարհորդության ընթացքում Ազնիվ Մելիքյանի մտքում կիսատ մնացած հիշողությունների շղթան ավարտվեց Տիգրան Մելիքյանի նոր տանը՝ Խորհրդային Հայաստանում։

Հե՜յ, Ազնիվ Մելիքյան, տեղին կլիներ` ասեինք, որ պանդխտության մեջ օր ու արև չես կարող տեսնել։ «Այնտեղ խանութ էլ ունեինք, բայց ոչ հայրենիքը, ոչ ծնողները չեն կարող փոխարինել հողին։ Անչափ գոհ ենք Կոմունիստական ​​կուսակցությունից և երախտապարտ ենք Խորհրդային կառավարությանը, որովհետև նրանք մեզ տվել են այս մեծ բարoրությունը և մեզ հայրենիք են դարձրել։ Ունենք հայրենիք, որն այլևս չի կորչի անհետանա, և գիտեինք, որ այստեղ չենք կորչելու»։

Տիգրան Մելիքյանի տունը հայրենիքում դարձավ երեք տուն։ Այս նորակառույց բնակարանները, որոնք գտնվում են իրար վրա, ունեին երկու սենյակ և հագեցած էին բոլոր հարմարություններով։

«Արամիս տունը բազմահարկ շենքի երկրորդ հարկում է, Գեւորգինը` երրորդ հարկում, իսկ մենք` չորրորդ»: Ազնիվի մյուս որդին՝ Հայկը, ներկայացնում է. «Երեք եղբայրներ՝ ես, Արամն ու Գեւորգը, աշխատում ենք Լուսավանի գործարանում»։

«Հենց սկսեցինք աշխատել, սկսեցինք մաշվել, և այժմ կարող ենք այնքան աշխատավարձ ստանալ, որ կարողանանք պահել մեր ընտանիքը: Մենք ենք աշխատավորը․ մեր ծնողները չեն աշխատում, քանի որ ծեր են, մեր երեխաները, ովքեր մեծ են, սկսում են դպրոցը, իսկ նրանք, ովքեր դեռ չեն մեծացել, գնում են մանկապարտեզ։ Մեր ծնողները վաղաժամ թոշակի են անցնելու։ Այս ամենը տեղի է ունենում հումանիստական ​​սովետի, խորհրդային կուսակցության և մեր սահմանադրության շնորհիվ, որն աշխարհը կտանի դեպի ժողովրդավարություն։ Ձեռնպահ չենք մնում մեր ուժերի սահմաններում որևէ բան անել մեր երկրի զարգացման և բարգավաճման համար»։

Կրկին թեման Ղամշլիի կյանքին էր վերաբերում։ «Երեսուն տարի կալվածատիրոջ տանն եմ աշխատել,- բացատրում է քեռի Տիգրանը։ Գիտեի բամբակի և բրնձի մշակումը: Ֆիզիկական աշխատանքից բացի, ամբողջ վաստակածս միայն օրվա ապրուստին էր հերիքում: Մենք խզել ենք մեր կապերը այդ աշխարհի հետ։ Այնտեղ միայն Սարգիսն է մնացել, բայց նա շուտով կգա մեզ մոտ։ Ցավոք սրտի, մեր քուրդ հարեւանները, որոնց համար մենք եղբայրների պես էինք, մնացին այդ կեղեքման աշխարհում»։

«Իսկապես, ճիշտ ես, Տիգրան», – խոսակցությանը միացավ Ազնիվը:

«Հիշու՞մ եք, թե ինչ ասաց մեզ, երբ գնացինք մեր հարեւան Հաջոյի տուն. «նախանձում ենք ձեզ՝ հեռանալով այստեղից՝ ազատվում եք այս կյանքից»։ «Մեր հարևանությանը սրանց հետ մի խառնեք»,- ասաց Տիգրանի որդին՝ Հայկը։ «Մենք՝ հայերս և Ղամշլիի քրդերը ավելին էինք, քան եղբայրը կարող էր լինել եղբոր համար: Ոչ մի օր իրար հետ վատ չենք եղել, ոչ մի վատ բան չենք ասել իրար։ Երբ գալիս էինք, մեզ ծանոթ բոլոր քրդերը եկան ու մեզ ճանապարհեցին։ Թեև նրանք տխուր էին և լաց էին լինում, որ հեռանում ենք, բայց մյուս կողմից ուրախ էին մեզ համար, որ վերադառնալու ենք մեր պապերի երկիրն ու մեր հայրենիքը»։

Այնտեղ բոլորը համաձայն էին Հայկի ասածի հետ։

Մեծ ու փոքր՝ բոլորը խոսում էին քրդերեն, երգում էին քրդերեն մեզեդիներ։ Նրանց տնեցիների խմբի համբավը հայտնի էր դարձել ողջ Սիրիայում: Հատկապես Արամն այնքան գեղեցիկ էր երգում ու սազ նվագում, որ կարող էիր ամբողջ օրը նրան լսել ու չհագենալ։

«Անցյալ տարի մեր խմբով նվագեցինք քրդերի բանաստեղծ Ջեգերխվինի որդու՝ Քեսրայի հարսանիքին, և ամբողջ Քամիշլին եկավ դիտելու այս հարսանիքը։ Ես ու Ջեգերխվինը շատ մտերիմ հարեւաններ էինք, գիշեր-ցերեկ իրար տանն էինք, նրա կինը՝ Քեհլան, մեզ քրոջ պես էր, իսկ դուստրը՝ Սինեմը, մեծացավ մեր աչքի առաջ»։

Ջեգերխվինը շատ էր սիրում Արամին։ Արամին նստեցնում էր իր կողքին, իսկ Արամը ժամերով երգում էր նրա համար»։

Ազնիվն ավարտում է որդու խոսքը.

«Աչքիս լույսի պես հիշում եմ այն ​​պահերը, երբ Ջեգերխվինը կարդում է իր գեղեցիկ բանաստեղծությունները»,- ասում է նա իր հարեւանուհի Մարիամ Հովհաննիսյանին։ Ջեգերխվինը իր բոլոր բանաստեղծությունները ձայնագրել է մեր տանը, և մենք բազմիցս պահպանել ենք այդ ձայնագրությունները պատահարներից: «Ճիշտ չի լինի ասել, որ միայն մենք ու Ջեգերխվինը լավ հարաբերություններ ունեինք, քանի որ Ղամշլիում բոլոր հայերն ու քրդերը եղբայրների պես էին»։

«Բաասի ռեժիմը թույլ չէր տալիս քրդերեն երգել»,- բացատրում է Հայկը.-«Չէինք կարող հանդուրժել այս իրավիճակը. Մտնում էինք մեր սենյակ, դռները փակում, Արամը ժամերով երգում էր ու սազ նվագում։ Եթե ​​այն ժամանակ նկատեին, մեզ կազատազրկեին։ Որովհետև չկարողացանք լռեցնել ձայնը մեր սրտերում ու հոգիներում: Վերջապես մեր երկրում ենք, որտեղ ազատություն կա։ Ազատ ժամանակ մեր բան ու գործը քրդական երգն ու երաժշտությունն է։ Լուսավան քաղաքում մի քանի անգամ հայտնվեցինք հանդիսատեսի առջև, և նրանք մեզ ոգևորությամբ ընդունեցին”։

Այս տարվա առաջին խմբով Սիրիայից յոթ նոր հայ ընտանիքներ եկան ու հաստատվեցին Լուսավանում։ Այս յոթ տներից յուրաքանչյուրի ընտանիքի անդամները (և ոչ միայն նրանք) նույնպես հաստատվում են նոր թաղամասերում, աշխատում, գնում դպրոց և քայլ առ քայլ միանում մեր երանելի կյանքին։

Արևն արդեն մայր էր մտել, բայց Լուսավանում մութը չէր ընկել։ Ինչպես հուշում է նրա անունը, այս փոքրիկ քաղաքը սկսում է փայլել լույսի ծովում: Մեր Սահմանադրության այս փայլը յուրաքանչյուր քաղաքացու համար լուսավորում է մեր երկրի երջանկության ճանապարհը։

https://www.agos.com.tr/tr/yazi/30676/aram-tigran-in-ailesiyle-ilk-kurtce-roportaj

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net