Հողային հարցի տեսանկյունից անդրադարձ Դիարբեքիրի հայերին․ տարածքային վեճ Սիլվանի հայ գյուղացիների և Քազազյանների միջև։
Համզա Էրդեմ
1909 թ․ Սիլվանի հայ գյուղացիները բողոքել են Քազազյանների ընտանիքից և միջնորդություն գրել Ներքին գործերի նախարարությանը. «Իշխանություն չունենք նրանց վրա, չենք կարողանում նրանց անօրենություններից ազատվելու միջոց գտնել։ Ի սեր Աստծո, օգնեք»։
Դիարբեքիրի ամենահարուստ և ունևոր գերդաստաններից մեկը՝ Քազազյանների ընտանիքը, 1878 թ․ Հովսեփ Քազազյանի՝ խորհրդարանում ընտրվելով ավելի մեծացրեց իր ազդեցությունը Դիարբեքիրում։ 19-րդ դարի կեսերից մինչև հայկական ջարդերը քաղաքում և շրջաններում իրենց գործունեությունը ծավալած Քազազյանների ընտանիքը եղել է Դիարբեքիրի բուրժուազիայի մաս։ Վաճառականությամբ, դրամափոխությամբ զբաղված և վարչական պաշտոններ զբաղեցրած այս ընտանիքի անդամները քաղաքային և գյուղական կյանքում ևս ազդեցիկ են եղել:
Ուստի ընտանիքը գույք է ունեցել նաև Դիարբեքիրի գյուղերում։ Դրանք հիմնականում ձեռք են բերվել քաղաքական և տնտեսական ուժի շնորհիվ, և գյուղացիների ապրուստի միջոց հողերը խլվել են։ Այս հոդվածում կքննարկվի Դիարբեքիրում հողի սեփականության և գյուղացիության հարաբերությունները՝ Քազազյանների ընտանիքի և Սիլվանի գյուղացիների միջև վեճի միջոցով։
Ինչպես նշվում է հոդվածի ներածության մեջ, 1909 թ․ տեղի է ունեցած այս վեճը հայտնի է դարձել, երբ Սիլվանից հայ գյուղացիները միջնորդություն են ներկայացրել ներքին գործերի նախարարություն։ Սիլվանի Քիրան գյուղից Օհաննեսը, Հաջոն և ընկերները հայտարարել են, որ Հովսեփ էֆենդիի որդին՝ Քազազյան Օհաննես էֆենդին, խլել է իրենց հողերը։
Ինչպես կարելի է հասկանալ գյուղացիների հայտարարություններից, Օհաննես Քազազյան էֆենդին սեփականացրել է այն հողերը, որոնցից գյուղացիներն իրենց օրվա հացն էին վաստակում։ Գյուղացիները հայտնում են, որ այս հողերը երկու հարյուր տարի իրենցն են եղել և ժառանգվել են իրենց նախնիներից։ Այս առումով Օհաննես Քազազյան էֆենդու միջամտությունը նշանակում էր, որ գյուղացիների սովորութային իրավունքն անտեսվել է։ Քանի որ գյուղացիները չունեին իրենց սեփականության իրավունքը հաստատող իրավական փաստաթղթեր, նրանք փորձում էին իրենց իրավահարաբերությունները հողի հետ բացատրել պատմությամբ։ Բազմաթիվ բողոքներում գյուղացիները շեշտում էին պատմական կապերը և նշում էին, որ հողերը իրենց վերահսկողության տակ են եղել «անհիշելի ժմանակներից» ի վեր։ Այս համատեքստում գյուղացիների շահագործած ընդհանուր տարածքները յուրացվում էին այնպիսի հողատերերի կողմից, ինչպիսին Օհաննես Քազազյանն էր։ Միջնորդագրից նաև հասկացվում է, որ Օհաննես Քազազյանը գյուղացիներին իրենց պատկանող հողերի վրա դարձրել է բերքից փայատեր աշխատողներ։ Քանի որ գյուղացիները նշում են, որ աճեցրած բերքի մի մասը տվել են Քազազյան էֆենդիին։ Նրանք նաև ընդգծեցին, որ կառավարությանը տարեկան մոտ քսան հազար ղուրուշ հարկ է տրվում։ Այս առթիվ Դիարբեքիրի փոխնահանգապետը նամակ է գրել ներքին գործերի նախարարությանը՝ ամփոփելով միջադեպը։
Փոխնահանգապետը հայտնում է, որ այս հողերը պատկանում են Քազազյանների ընտանիքին, և ոչ թե Քազազյանները, այլ գյուղացիներն են մտել ուրիշի տարածք։ Նա անցել է Քազազյանների ընտանիքի կողմը՝ նշելով, որ գյուղացիների այս ներխուժումն արգելված է, որովհետեւ Քազազյանների ձեռքին սեփականության վկայական կար։ Այս դեպքում բախվում ենք այն փաստին, որ Գյուլհանեի “Հաթթ-ի Հումայունից” հետո սեփականության իրավունքը կապված է սեփականության վկայականի հետ: Մասնավոր սեփականության վկայական հանելով՝ գույքի սեփականատերերը պաշտպանված են եղել գույքազուրկներից։ Այսպիսով, սեփականության իրավունք չունեցողներն ի վիճակի չեն եղել միջամտել սեփականատերերի կողմից իրենց տարածքներ ներխուժումներին։ Փաստորեն, Դիարբեքիրի գյուղերում այս հողային հարցը լուծվեց հօգուտ Քազազների, և գյուղացիները ունեզրկվեցին իրենց կանանց ու երեխաների հետ։ Գյուլհանեի “Հաթթ-ի Հումայունի” հետ մշակված օրենքը օգտագործվել է որպես տնտեսական ուժ, և օրենքը մշակվել է հօգուտ սեփականատերերի, ինչն էլ վերացրել է սովորութային իրավունքը: Այս առումով հօգուտ Քազազյանների զարգացած այս գործընթացում սեփականության վկայականը անտեսել է սահմանադրությամբ հողերի գյուղացիներին պատկանելը։
Քազազյան ընտանիքի և հայ գյուղացիների միջև հողային վեճը նաև մանրամասներ է ներկայացնում Դիարբեքիրի գյուղերի և հասարակության համատեքստում: Քանի որ օսմանյան հայերի մասին ուսումնասիրությունները հիմնականում հիմնված են էթնիկ հակամարտությունների վրա, տնտեսական հարաբերություններն անտեսվում են: Հատկապես 19-րդ դարի վերջին ծավալված հայ գյուղացիների հողային պայքարը և դրանից հետո տարածաշրջանում ի հայտ եկած հայ հեղափոխական շարժումը Հայկական հարցում շատ կարևոր տեղ ունի։ Կասկածից վեր է, որ հայերի կրած մեծ ողբերգության պատճառների մեջ ազգային պատկանելությունը կա։ Սակայն այս գործընթացում հայ հասարակությանը որպես միատարր հասարակություն տեսնելը և նրա դասակարգային առանձնահատկությունները անտեսելը որոշակի խնդիրներ է առաջացնում։ Այս հարցերը ստվերում են տնտեսական հարաբերությունները տարածաշրջանում և տնտեսական հակամարտությունների աշխարհում։ Շրջանում սոցիալական տարրերը սահմանել չկարողանալը և շրջանի տնտեսական զարգացման գործընթացներին հետևել չկարողանալը հանգեցնելու են բազմաթիվ խնդիրների նաև այսօր։ Այսպիսով տարածաշրջանում տնտեսական դինամիկան տեսանելի դարձնելու համար անհրաժեշտ է սոցիալական որոշ տարրեր անջատել իրենց ինքնությունից: Ըստ էության, սա չպետք է ընկալվի որպես խեղաթյուրում կամ որևէ իրողության անտեսում։ Ընդհակառակը՝ հիմնական նպատակը պետք է լինի ժխտվող իրականության բացահայտումը՝ իր բոլոր չափումներով։ Ինչպես այս դեպքում, այն փաստը, որ 20-րդ դարի սկզբին Դիարբեքիրում այս հողային վեճը տեղի է ունեցել հայ հարուստ ընտանիքի և հայ գյուղացիների միջև, ցույց է տալիս մետաղադրամի մյուս երեսը։
Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը
Akunq.net
Leave a Reply