Իրանական քաղաքական գործիչները հիմնականում մտահոգված այն բանի ավելի լայն հետևանքներով, որ Ադրբեջանը տարածաշրջանում առավելություն է ստանում, ինչպես նաև աշխարհաքաղաքական և. դրա տնտեսական հետևանքներով: MEE-ին ասել է Միջազգային և անվտանգության հարցերի գերմանական ինստիտուտի աշխարհաքաղաքականության և անվտանգության հարցերով փորձագետ Համիդրեզ Ազիզին:
Թուրքիան և Իսրայելը, որոնք եղել են Ադրբեջանի հիմնական ռազմական և քաղաքական աջակիցները, փոփոխություններ են նախաձեռնում տարածաշրջանային կարգում։ «Աշխարհատնտեսական տեսանկյունից Իրանի գլխավոր մտահոգությունը Զանգեզուրի միջանցքի պոտենցիալ ստեղծումն է»,- ասել է Ազիզին։
Զանգեզուրի միջանցքը Հայաստանի Սյունիքի մարզում ռազմավարական նշանակալի նեղ շերտ է, որը բաժանում է Ադրբեջանի հիմնական մասը Նախիջևանից։
Թե՛ Թուրքիան, թե՛ Ադրբեջանը կոչ են արել բացել միջանցքը, ինչը կարող է կարևոր հետևանքներ ունենալ Իրանի համար։ Նախ, Ազիզին ասաց, որ դա «էականորեն կնվազեցնի Իրանի կարևորությունը տարածաշրջանում ապագա ցանկացած չինական ծրագրում՝ «Գոտի և ճանապարհ» նախաձեռնության շրջանակներում»:
Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծման որոշումը կունենա նաև աշխարհաքաղաքական հետևանքներ. «Ադրբեջանի պաշտոնյաները ժամանակ առ ժամանակ հայտարարել են, որ Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծումը ինչ-որ կերպ կհանգեցնի նրան, որ Իրանը կկորցնի ցամաքային մուտքը դեպի Հայաստան»,- նշեց Ազիզին։ Տարբեր պայմանավորվածություններ են առաջարկվել, այդ թվում՝ միջազգայնորեն վերահսկվող միջանցքի ստեղծումը, որը, եթե այն անցներ Սյունիքի մարզով, «աշխարհաքաղաքական աղետ կլիներ» Իրանի համար, ասաց նա։
2020 թվականին Ղարաբաղյան 44-օրյա պատերազմի ավարտին Հայաստանն ու Ադրբեջանը Ռուսաստանի միջնորդությամբ ստորագրեցին հրադադարի համաձայնագիր, որում ասվում էր, որ «տարածաշրջանի բոլոր տնտեսական և տրանսպորտային կապերը պետք է ապաշրջափակվեն»։ Այն նաև նշել է, որ Հայաստանը երաշխավորում է Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև տրանսպորտային հաղորդակցության անվտանգությունը։
Ադրբեջանի համար դա նշանակում էր Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծում։ Թեհրանի համար դա նշանակում է իր աշխարհաքաղաքական հնարավորությունների սահմանափակում և Ադրբեջանից կախվածության մեծացում, որը սերտ կապեր ունի Իսրայելի՝ Իրանի գլխավոր թշնամու և Անկարայի տարածաշրջանային մրցակցի հետ:
Ազիզիի խոսքով, Իրանը վախենում է ոչ թե ինքնին Ղարաբաղից, այլ այն, ինչ դա ենթադրում է՝ իր բոլոր նպատակներին հասնելու՝ Ադրբեջանի քայլ առ քայլ մոտեցման վերաբերյալ։ «Լեռնային Ղարաբաղի վերադարձը Բաքու նախերգանք է Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծման համար։ Սա է, որ անհանգստացնում է Իրանին»,- ասել է նա։
Չնայած ուժեղ հակազդեցությանը՝ Իրանի արձագանքելու հնարավորությունը դեռևս սահմանափակ է: Ռուսաստանը հասկացրել է, որ պատրաստ է գնալ ինչ-որ համաձայնության, քանի որ իր ձեռքը թուլացել է Ուկրաինայի պատերազմից հետո։ Թեև Իրանը կարող է դժկամությամբ ընդունել դա, Թեհրանն այլևս չի վայելում Ռուսաստանի աջակցությունը՝ տարածաշրջանում իր գլխավոր գործընկերոջը, նշեց Ազիզին։ «Ռուսաստանը ոչ միայն չի աջակցում Հայաստանին, այլ իրականում անցնում է Թուրքիայի կողմը»։
Իրանի ազգային ինքնիշխանության խնդիրը
Իրանի ներսում Հայաստանի հետ բաց սահմանի պահպանումը դարձել է «հայրենասիրության և ազգայնականության խնդիր», ասաց իրանական Համ Միհան թերթի արտաքին քաղաքականության խմբագիր Արմին Մոնթազերին։
«Այս հարցի շուրջ հանրային կարծիքն այն է, որ իրանցիները նույնիսկ սատարում են ռազմական մոտեցմանը՝ Հայաստանի հետ սահմանին ցանկացած գործողության դեմ, եթե դա անհրաժեշտ լինի»:
Նմանատիպ գաղափարներ են թափանցում նաև թուրքական հասարակությունը, որտեղ Ադրբեջանի հետ ցամաքային միջանցքը դիտվում է որպես դարպաս դեպի Կենտրոնական Ասիա և այլ թյուրքական պետությունների հետ վերամիավորվելու միջոց:
Մի կողմ թողած պատմական դժգոհությունները, Մոնթազերին ասաց, որ Իրանի քաղաքական գործիչներն այժմ պետք է ավելի նուրբ գծով անցնեն, քան նախկինում: «Իրանն այժմ բախվում է երկու երկրի՝ հստակ սահմաններով, և նա պետք է ընտրի՝ ցանկանում է շարունակել համագործակցությունը երկու երկրների հետ, թե թշնամությունը մեկի հետ։ Եվ ես կարծում եմ, որ այս տեղաշարժը կազդի նաև Իրանի հասարակական կարծիքի վրա»,- հավելել է նա: Մոնթազերի.
Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը փորձեց փարատել Իրանի մտահոգությունները՝ առաջարկելով Թեհրանը ներառել երկրների միջև ընդհանուր բարգավաճում ստեղծելու ծրագրերում:
«Երբ Էրդողանն ասաց, որ Իրանը Զանգեզուրի միջանցքի հետ կապված խնդիր չունի, իրանցի պաշտոնյաները չհերքեցին դա»,- ասել է Մոնթազերին՝ հավելելով, որ դա նշանակում է, որ Թեհրանը «պատրաստ է խոսել այս գաղափարի մասին»:
Ձգձգվող կասկածներ
Սակայն Թուրքիայի նման հավաստիացումները պետք է պայքարեն Իրանի ներսում առկա կասկածների դեմ, ասաց Միջազգային ճգնաժամային խմբի Իրանի նախագծի տնօրեն Ալի Վաեզը:
Ադրբեջանը, զգալի տարածքային ձեռքբերումներ ունենալով, հավանաբար կկենտրոնանա նոր ձեռք բերված տարածքների նկատմամբ իր վերահսկողության ամրապնդման վրա՝ միաժամանակ պահպանելով Իրանի հետ իր ռազմավարական էներգետիկ շահերը:
Մյուս կողմից, Հայաստանի առջեւ ծառացած է իր տնտեսությունը վերականգնելու, փախստականների հոսքը տեղավորելու եւ Հարավային Կովկասում աշխարհաքաղաքական նոր իրողությունների հետ հաշտվելու բարդ խնդիր:
Մինչդեռ, պետք է բախվի Ադրբեջանի հետ կապված երկու վաղեմի խնդիրների հետ որոնք վատթարացել են 2020 թվականի հակամարտությունից հետո, ասաց Վաեզը:
«Առաջինը կապված է Իրանի սեփական մտահոգությունների հետ՝ կապված իր տարածքային ամբողջականության հետ։ Իրանի շուրջ 88 միլիոն քաղաքացիների գրեթե մեկ երրորդն էթնիկ ադրբեջանցիներ են, ովքեր խոսում են թյուրքական մայրենի լեզվով և հիմնականում բնակվում են երկրի հյուսիս-արևմտյան նահանգներում, որոնք սահմանակից են Ադրբեջանին, Հայաստանին և Թուրքիային»,- նշեց նա: «Թեհրանը պատմականորեն զգուշանում է իր ադրբեջանական բնակչության շրջանում անիրեդենտիստական տրամադրություններից և մնում է խիստ զգայուն այն բանի նկատմամբ, ինչ նա ընկալում է որպես պանթուրքական հռետորաբանություն Ադրբեջանում, ինչպես նաև Հարավային Կովկասում և, ընդհանուր առմամբ, Կենտրոնական Ասիայում»:
Ի նշան Հայաստանին աջակցության, Իրանի ազգային անվտանգության ղեկավար Ալի Շամխանին այս ամսվա սկզբին հանդիպեց իր գործընկեր Արմեն Գրիգորյանի հետ: «Կովկասյան տարածաշրջանում լարվածությունն ու հակամարտությունները չեն ծառայում ոչ մի երկրի շահերին»,- ասաց Շամխանին։
Երկուշաբթի օրը կայացած մամուլի ասուլիսում Իրանի արտգործնախարարության խոսնակ Նասեր Քանանին զգուշացրել է, որ Իրանը վճռականորեն «դեմ է տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական փոփոխություններին, և դա մեր հստակ դիրքորոշումն է»։
Նախկինում Իրանը նույնիսկ զորավարժություններ էր անցկացնում Ադրբեջանի հետ սահմանին և հյուպատոսություն է բացել Սյունիքի մարզի մայրաքաղաք Կապանում՝ «որպես իր դեմ արտահայտվելու միջոց՝ այս տարածաշրջանում սահմանի ցանկացած փոփոխության դեմ», – ասաց Վաեզը։
Ըստ Ազիզիի, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ուղղակի հակամարտությունը կարող է հանգեցնել Իրանի կողմից անօդաչու սարքերի պոտենցիալ մատակարարմանը: «Նման իրավիճակում, երբ Ռուսաստանը և Թուրքիան պահպանում են կարևոր դերերը տարածաշրջանում, կարող են ի հայտ գալ բավականին անսպասելի սցենարներ և անկանխատեսելի հանգամանքներ», – նշեց Ազիզին։
Միայն եթե Իրանին սպառնացող՝ Իսրայելի սպառնալիքը դառնա «անմիջական», դա կարող է Իրանին մղել ծայրահեղ քայլերի, սակայն, եթե դա հաշվի չառնել, «դա իսկապես դժվար է, և Թեհրանի տարբերակները անցյալի համեմատ շատ ավելի սահմանափակ են», – եզրափակեց Ազիզին:
Leave a Reply