Սըլբուսը (Սուրբ Լույս) լեռը լռեց. հավքերը նեղացան

Ուսումնասիրող Հյուսնյու Գյուրբեյն ի մոտո անդրադառնում է Դերսիմի շրջանի թե՛ հայերի, թե՛ քրդերի մշակույթում կարևոր տեղ ունեցող Սըլբուս/Սուրբ Լույս լեռան պատմությունն ու լեգենդները։
Հյուսնյու Գյուրբեյ
Տեղանունները հին ժողովուրդների ինքնության մի մասն են։ Վայրերի և շրջանների անունները դեռևս պահպանում են իրենց կարևորությունը որպես տարրեր, որոնք լրացնում են հին բնիկ ժողովուրդների ինքնությունը: Գիտենք, որ որոշ երկրների, քաղաքների, գետերի, լեռների և այլնի անուններն ավելին են, քան պարզապես անուն՝ դրանք ունեն խորը իմաստներ: Որովհետև այս անունները միևնույն ժամանակ արտացոլում են նաև մշակույթ և բնութագիր: Օրինակ, Սուրբ Սըլբուս/Սուրբ Լույս լեռը Դերսիմի հայերի և քըզըլբաշ քրդերի համար ավելին է նշանակում, քան պարզապես անուն: Ինչպես որ Քոբանին քրդերի համար դիմադրության էպոսի դրսևորում է, այնպես էլ Սըլբուս սուրբ լեռը հավատքի խորհրդանիշ է։ Քըզըլբաշ քրդերի և հայերի ընդհանուր սրբավայր սուրբ Սըլբուսը/Սուրբ Լույսը ևս պատմություն ունի։ Իր բարձրությամբ ու շքեղությամբ լեռան զույգի պես կողքին կանգնած, սակայն նրանից բավականին ցածր Քել լեռը նախանձում է նրան։ Նախանձից ելնելով Քելն անիծում է Սըլբուսին․ նա ասում է. «Թող բոլոր եղանակներին գլխիդ ձյան, սառույցի ու փոթորկի պակաս չլինի». Այս անեծքից զայրացած Սըլբուսն էլ Քելին է ասում․ «Քո գլխից էլ իժերն ու հազարոտնուկները չպակասեն»։ Երկու անեծքն էլ ընդունվում է Էզդանի կողմից․ ո՛չ Սըլբուսի գլխից ձյունը, սառույցն ու փոթորիկներնն են պակասում, ո՛չ էլ Քելից՝ հազարոտնուկներն ու իժերը․․․
Սուրբ Սըլբուսը/Սուրբ Լույսը երկու ժողովուրդների ընդհանուր արժեքն է։
Ալի Թիյար Գյոքը Լեւոն Խաչիկյանի «Համշենի առեղծվածը» գրքում Սըլբուս/Սուրբ Լույս անվամբ ուղեգրության մասին այս տեղեկությունն է հաղորդում.
«Վարդավառը մեծ շուքով նշվեց նաև Քըղիում։ Այս քաղաքից դեպի արևմուտք՝ Դերսիմի մոտ, բարձրանում է սրածայր, երկգագաթ Սուրբ Լույս լեռը։ Այս շրջանի բնակիչների հարգանքը լեռան հանդեպ այնքան մեծ է, որ նրանք ամենամեծ երդումը կատարում են Սուրբ Լույսի գագաթին, հավատում են, որ այս լեռանը նվիրված օրերին ծնվածները աստվածատուր կարողություններ ունեն, և նրանց մկրտում են Վարդերես անվանբ:
«Ուխտագնացությունը Սուրբ Լույս լեռ ինքնին արարողություն էր: Մարդիկ օրեր առաջ էին սկսում զոհաբերության պատրաստությունը։ Մաքրություն են անում, հանում են տոնական հագուստն ու սպիտակեղենը, պատրաստում են պինդ սնունդ ու լավաշ, իսկ աղքատներին սնունդ ու հագուստ են նվիրում։ Հավատում էին, որ եթե վիրավորված կամ նեղացած մարդիկ չհաշտվեն՝ մատաղը չի ընդունվի։ Կիրակի օրը՝ արևածագից շատ վաղ, արահետը բացվում էր, և կանայք ու աղջիկները հաճախ ոտաբոբիկ էին քայլում։ Մինչ հորիզոնը կլուսավորվեր՝ հասնում էին Պաղաղբյուր և նախաճաշ էին պատրաստում, որտեղից էլ հասնելու էին գագաթ։ Գագաթին հասածները, անկախ կրոնից ու լեզվից, խոնարհվում էին, երեսը քսում գետնին ու համբուրում քարերը։ Լեռն այնքան բարձր էր և այնպես էր տիրում շրջակայքին, որ ամբողջ Քըղին՝ իր 360 գյուղերով, փռված էր աչքի առաջ, և նույնիսկ Բալուն հեռադիտակով դիտելիս տեսանելի էր» (Gök, 2002; 7-8):
Նոյան տապանը
Իսկ «Վշտապատումը» Սըլբուսի մասին տալիս է հետևյալ տեղեկությունները․ «Այս լեռը պատմական ավանդույթներ ունի։ Ավանդազրույցների համաձայն՝ հենց լուսադեմին Նոյ մարգարեն է իր տապանով անցնելիս հարվածել գագաթը, և այդ պատճառով այս լեռը կոչվում է Սուրբ Լույս: Դրա համար ամեն տարի Վարդավառին հայերն ու քրդերը (քըզըլբաշ քրդեր) այցելում էին ու զոհաբերություն անում»։ (Kedername, 2014; 372)
Նոյան տապանի հարվածի արդյունքում ճեղքված լեռան մյուս անունը Զույֆիքար է։ Երեխաներ չունեցող (կամ ծնվող, սակայն չապրող երեխաների տեր) ընտանիքների նախընտրած ամենասուրբ վայրն է՝ եթե այս ուխտագնացությունից հետո նրանք երեխաներ ունենան, խոստանում են վերագրել/նվիրաբերել։ Հետեւաբար, եթե ծնված առաջին երեխան տղա էր, նրա անունը Զուլֆյու/Զըլֆիկար էր դրվում (հետագայում նրանց անվանեցին Մեհմեդ Զուլֆի), իսկ եթե աղջիկ էր՝ Ասիյե։ Քանի որ այս երեխաները սրբացված են, նրանք համարվում են «անմեղ և մաքուր» և նրանց հետ վերաբերվում են շատ սիրալիր և բարի:
Թորոս Սատաղիկյանը պատմությունը
Բացի ընդհանուր վայրերից, երկու ժողովուրդները հարգում էին նաև միմյանց սրբությունները։ Բիլեջեում Օջախե Քերեսլիի լավագույն հայցորդներից մեկը հայազգի Թորոս Սատաղիկյանն է՝ Քըղիի հայտնի իրավաբաններից մեկը։ Քըզըլբաշի նման Սատաղիկյանն ամեն տարի աշնանը գալիս էր գյուղ, հյուր էր լինում օջախում, գիշերում էր, ուխտն ի կատար ածում, իր Հաքքուլան տալիս ու Գյուլբանգը վերցնում ու գնում։ 1914-ի ամռանը, երբ լուրեր են տարածվում, թե պատրաստվում են հարվածել հայերին, Ռայվեր Սելահ էֆենդին լուր է ուղարկում Թորոս Սատաղիկյանին, որ զգույշ լինի, և խնդրում է, որ որոշ ժամանակ մնա Օջախում։ Ով իսկապես՝ Էրզրումի նահանգապետ Թահսին բեյը ավազակախմբերի հետ պայմանավորվել է Թորոսի նման ժողովրդական առաջնորդին վերացնելու համար։ Աշնան մի օր (հավանաբար 1914 թ․ աշնանը) Թորոս բեյը Սըվգելիկից Քըղի վերադառնալու ճանապարհին դարանակալվում և սպանվում է Չիչեք Թեփեսի կոչվող վայրում գտնվող ռազմավարական կետում։ Թորոսին սպանողներին Օջախը ստոր հայտարարեց, սակայն հայ ժողովուրդը կորցրեց նշանավոր առաջնորդի։
Թորոս Սատաղիկյանի մահը տեղահանությունների և ջարդերի լրաբեր էր․ Օջախը փորձում է անմիջապես քայլեր ձեռնարկել։ Չնայած շատ ծեր լինելուն՝ Սելահ էֆենդիի հայրը՝ Իսմայիլե Ռավերը, դեռ ողջ է լինում և հայցվորներին նախազգուշացնում է, որ հայերին ձեռք չտան իրենց ունեցվածքի համար։ Նախազգուշացման մեջ ասում է․ «Օսմանցիների հետ հայերին հարվածողները պարանն են, մենք՝ հում պարանը, հում պարանը շուտ է կտրվում, պարանը չի կտրվում»։ Սա նշանակում է. «Այսօր հայերի գլխին եկածները, վաղը մեր գլխին են գալու»․ կարո՞ղ եք տեսնել այս կանխատեսումը…
Օջախը Թորոս բեյից բացի այլ հայցվորներ էլ ուներ, նրանց անունները չեմ կարող տալ, որովհետև փոքրուց պահած գրառումներս առգրավվել են․ հիշողությանս մեջ Քըղիի նշանավորներից մնացել է միայն Արթին էֆենդին… Քըզըլբաշները ևս անհրաժեշտ հարգանք էին ցուցաբերում հայերի սրբությունների հանդեպ․ մասնավորապես, եկեղեցիների և վանքերի նկատմամբ հարգանքն առաջին տեղում էր. այստեղ ամեն հինգշաբթի երեկոյան վառվում էին ճրագներն, ու աղոթք էր կատարվում։ Հայտնի քրդագետ դոկտոր Ջալիլե Ջալիլը նշում է, որ Դերսիմի քըզըլբաշ քրդերը հարգանք են ցուցաբերում տարածաշրջանի եկեղեցիների նկատմամբ և հարգում են այդ վայրերը՝ դրանք սուրբ համարելով։ Հայ պատմաբան Մատի Մոսան ևս հաստատում է դա․ «Քըզըլբաշների և հայերի հարաբերություններն ամրապնդվում են հայկական եկեղեցիների և սրբավայրերի նկատմամբ քըզըլբաշների հարգանքով: Քըզըլբաշների և հայերի սոցիալ-կրոնական հարաբերություններն արդեն հաստատված փաստ են: Հայերն ու քրդերը, ովքեր սոցիալապես մոտ են, Անատոլիայում կողք կողքի ապրել են անհիշելի ժամանակներից։ Արեւելյան Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստանում-Ակունքի խմբագրություն) քըզըլբաշների խիտ բնակչություն կա, բազմաթիվ գյուղերում կողք կողքի ապրում են հայերն ու քըզըլբաշ քրդերը:
Հենրի Ռիգսը` վերջին ամերիկացի միսիոները, ով ծառայել է Խարբերդում 1901-1917 թթ․, իր հուշերում ցույց է տվել դերսիմցիների և հայ ժողովրդի բարեկամական հարաբերությունները. «…Դերսիմի քրդերը շատ ընդհանրություններ ունեն հայերի հետ, իրականում՝ շատ ավելին, քան թուրքերի հետ»։ (Kieser, 2005; 546-547)
Երկու ժողովուրդների նմանություններն ու տարբերությունները
Ինչպես մեջբերում է Հենրի Ռիգսը, երկու ժողովուրդների նմանությունները շատ ավելին են, քան նրանց տարբերությունները. Այս իրավիճակը չի վրիպել պետական պաշտոնյաների ուշադրությունից։ Հանրապետական շրջանի կարևոր գաղափարախոսներից Հասան Ռեշիտ Թանքութն ուշադրություն է հրավիրում Քըզըլբաշ քրդերի և հայ քրիստոնեության նմանությունների վրա։
«Նոր էի ավարտել քաղաքագիտությունը և նշանակվեցի Սվաս նահանգում։ Գիշերեցի Հաֆիք շրջանի քըզըլբաշ քրդաբնակ գյուղում։ Տանտերը (քոչգիրցի փիր) ինձ հետևյալն ասաց Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հայերին ինքնավարություն շնորհելու մասին նախատեսվող հանրաքվեի վերաբերյալ. «Քըզըլբաշների և հայերի տարբերությունը սոխի կեղևի չափ է»։ Թանքութն էլ նախապատերազմյան տարիներին հայերին տրվելիք ինքնավարության մասին նշում է. «Փառք Ալլահին, սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, և թույլ չտրվեց այդ չարաբաստիկ նախագծի իրականացումը։ Այլապես քիզիլբաշների մեծ մասը կքվեարկեր հայերի օգտին»։ (Kieser, 2005; 716-17)
Երկու ժողովուրդների այս մտերմությունը միշտ կասկածելի էր Օսմանյան կայսրության համար։ Դա հստակ երեւում է տարածաշրջանից ուղարկված զեկույցներից։ Օրինակ՝ 1895 թ. նոյեմբերի 11-ին Ամասիայի նահանգապետ Բեքիր Սըթքը բեյը մանրամասն զեկույց է պատրաստել Սվասի մերձակայքում գտնվող ալևի/քըզըլբաշների հավատալիքների, գործունեության և հայերի մասին՝ Ստամբուլի համար։
Զեկույցում քըզըլբաշների մասին ասվում է, թե «նրանք մտերիմ հարաբերություններ և առևտրային առնչություններ ունեն հայերի հետ», ապա հավելում՝ «Նրանց սովորություններն ու մշակույթը քաջ հայտնի են հայերին, ովքեր անընդհատ փորձում են նրանց ներքաշել իրենց ինտրիգների մեջ։ Հայերը հավատում էին, որ քըզըլբաշները դաշնակցում են իրենց հետ և կհամախմբվեն նրանց հետ՝ հաղթելու մահմեդական ժողովրդին, երբ ժամանակը գա»: (Դերինգիլ, նույն տեղում: 227)
Ներդաշնակությունը մի օր հանկարծակի խախտվեց
Գարնանային մի առավոտ, երբ մարդիկ արթնանում էին քնից, նրանք բախվեցին հանկարծակի որոշման՝ հայերը կգաղթեցվեն։ Բայց այդպես չասվեց․ նրանց ժամանակավորապես տանելու էին Մուրադ փաշայի մոտ․ որտեղի՞ց իմանային, որ Մուրադի ջրին մատաղ են անելու։
Ամեն մի գաղթ անջատում է, ցավ է պատճառում ոչ միայն գաղթողներին, այլ նաև մնացածներին, և ի՜նչ ցավ: Մարդկանց ապրած վայրն ամենալավը թերեւս երաժշտությունն է նկարագրում, երբ նվագում են այդ ժողովրդի գործիքները, մարդկանց երաժշտության ռիթմին ու մեղեդուն միանում են այդ վայրի արարածները՝ գայլը, թռչունը, միջատները, սարերը, գետերը, հոսող ջրերը։ Բայց հիմա ներդաշնակությունը խախտվել է, հարկադիր գաղթի են ենթարկվել նախ հայերը, ապա քըզըլբաշ քրդերը։ Տարածաշրջանը լուռ է, բոլոր կենդանի արարածները, այդ թվում՝ թռչունները, վիրավոր են։ Հույն բանաստեղծ Նիկեփորոսն իր բանաստեղծություններից մեկում գրել է՝ «Պատերազմն ավարտվեց/Լռություն, հետո թռչունները հետ եկան», բայց խաղաղություն չհաստատվեց այս վայրերում, որ թռչունները վերադառնային․ նրանք ընդմիշտ հեռացել են…
Չնայած իր փեշերին զգացված այդքան ցավին՝ Սիլբուսը չխախտեց իր լռությունը, չուղարկեց իր գագաթից սպասվող փրկիչ կայծը։ Հիսուս Քրիստոսը խաչվելիս ասաց «Էլի Էլի, լամա սաբաքթանի՞»: Ասաց իր Աստծուն «Ինչո՞ւ լքեցիր ինձ»։ Դերսիմցիները նախատում էին նաև Բավա Դըզգունին (Հայր Դզգուն)։ Ասում էին “Dızgûno, Dızgûno to ça bombayê xwo hetê dînera rast nekerdino”, սակայն Դըզգուն Բավան էլ չխախտեց իր լռությունը։ Իրենց հին հողերից աքսորվածները բնության աստվածներից չէին վիրավորվում, սակայն նախատում էին…
Այս դրամատիկ ցավալի իրադարձություններից մեկը, որը տեղի է ունեցել մեկ դարի ընթացքում, պետք է լինի Սըլբուսի ու Քելի վերջապես խախտված լռությունը, և նրանք սկսեցեն միմյանց հարցուփորձ անել՝ արդյոք դա իրենց մեղքն էր։
Նախ, նրանք դիմեցին Գերագույն Էակին՝ Էզդանային, որպեսզի վերացնեն այն անեծքները, որոնք փոխադարձաբար հասցրել էին միմյանց։ Նրանց կանչն անմիջապես ընդունվեց։ Հիմա ոչ Սըլբուսում ձյուն, սառույց, փոթորիկներ կան, ո՛չ էլ Քելի վրա՝ օձեր ու հազարոտնուկներ։
Սակայն ավա՜ղ ու ավաղ։ Հիմա ոչ այցելուներ են մնացել, որ ոտաբոբիկ այցելեն իրենց, աղոթեն, ճրագ վառելով Աստծո առաջ արդարանան, ոչ էլ մարդ ու կենդանի էակներ, ովքեր գոռան, խաղան, ստեղծեն ու արարեն նրանց փեշերի վրա։ Հոդվածն ավարտենք Բիլեջեցի բանաստեղծ Էնգին Գյունգյորի «Սըլբուս» բանաստեղծությամբ.
«Մարդիկ ինձ այսպես էին անվանում
Ես Սուրբ Լույսն եմ
Ես հում կրակի լույսն եմ
Մարդուց հազարավոր տարիներ առաջ
Երկիրը ծնեց ինձ
Ես ջրի ու կրակի զավակ եմ
Հետո ես ճանաչեցի քամին և ամպերը
Միլիոն անգամ բարևեցի արևին, հրաժեշտ տվեցի
Սկզբում եկան ծառերն ու թռչունները, հետո՝ մարդիկ։
Բոլորի ծննդաբանությունը մեխի պես ուղեղումս է գամվել:
Ձեր առաջին կռիվը, ձեր առաջին ավազակը, ձեր առաջին դահիճը
Մերկ, հետո սանդալներ և քաղց
Աստվածներին նվիրված քո առաջին հոգին և դրանից հոսող քո արյունը
Ես հազարավոր պատերազմների, հիվանդությունների, գաղթի ականատեսն եմ
Իմ անունը Սըլբուս է, լեռների երկրից։
Ես Մընձուրի և Բաղըրի եղբայրն եմ
Տատասկի, կաքավի, այծի, կկվի տունը
Ես ոչ արծվին եմ սովով սպանել, ոչ գայլին
…..
Իմ անունը Սիլբուս է
Այդպես է ինձ մարդը կոչում»:
https://www.agos.com.tr/tr/yazi/29031/silbs-surp-luys-sessiz-kaldi-kuslar-kustu
Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը
Akunq.net