Լոզանի պայմանագիր. Հայերի հուսախաբությունն ու Թուրքիայի «ծննդյան վկայականը»

Ձեզ ենք ներկայացնում Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի կայքում հրապարակված The “forgotten peace” of World War I հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:

Հետադարձ հայացք ձգելով Լոզանի պայմանագրից հարյուր տարի անց՝ կարելի է տեսնել, թե ինչ թերություններ ուներ այն հայերի եւ մյուսների համար:

Երբ 1922 թվականի վերջին սկսվեցին Լոզանի պայմանագրի շուրջ բանակցությունները, դրանց նպատակն էր մշակել Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո տարածքների եւ իրավունքների վերաբերյալ վերջին միջազգային համաձայնագիրը՝ այս անգամ հաղթանակած դաշնակից ուժերի եւ Անկարայի կառավարության միջեւ, որը հենց նոր վերացրել էր Օսմանյան սուլթանությունը եւ սկսել էր կառավարել այն, ինչը շուտով դառնալու էր Թուրքիայի հանրապետություն: Կոնֆերանսին ուշադիր հետեւողներից  թվում էին հայ ներկայացուցիչները, որոնք վերապրել էին 1915-1916 թվականներին օսմանյան կառավարիչների կողմից իրականացված ցեղասպանությունը, որի ընթացքում հարյուր հազարավոր հայեր էին սպանվել:

Համաժողովում հայկական պատվիրակությունը մեկ հիմնական նպատակ էր հետապնդում. որ հայերին տրամադրվի ինքնավար շրջան Թուրքիայի կազմում՝ կա՛մ ներկայիս Արեւելյան Թուրքիայի տարածքում, կա՛մ Սիրիայի հյուսիսում: Նրանք դա անվանում էին «Հայկական ազգային օջախ»՝ ինքնավար, ապառազմականացված տարածք թուրքական տարածքում, որտեղ հայերը կարող էին ինքնակառավարում իրականացնել եւ ապահով արտահայտել իրենց մշակույթն ու կրոնը:

Սակայն բանակցությունների արդյունքում հայերը չստացան իրենց ուզածը։ Թուրք ղեկավարները մերժեցին հայերի պահանջները, մինչդեռ Դաշնակիցները առանձնապես հետաքրքրված չէին այդ հարցով: Լոզանի պայմանագիրը հայտնի դարձավ որպես ժամանակակից Թուրքիայի «ծննդյան վկայական», իսկ Թուրքիայի հայ բնակչությունը դարձավ փոքրամասնություն՝ հիմնականում հավասար իրավունքներով, բայց գործնականում հաճախ խտրականության զոհ:

– Լոզանի պայմանագիրը գեթ մեկ անգամ չի հիշատակում հայերին, – ասում է Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի (ՄՏԻ) պատմաբան Լեռնա Էքմեքչիօղլուն։

Վերջերս հրատարակված հետազոտական հոդվածում Էքմեքչիօղլուն պնդում է, որ Լոզանի պայմանագիրը հայերի համար պատմական մեծ նշանակություն ունեցող, բայց հաճախ անտեսված իրադարձություն է: Նա գրում է, որ «Լոզանի պայմանագիրը դարձրեց Հայոց ցեղասպանությունը քաղաքականապես անհետեւանք»: Հայերի համար ոչ մի հատուցում չեղավ՝ ինքնավարության կամ որեւէ տեսակի փոխհատուցող արդարադատության տեսքով, եւ ոչ մի պատասխանատվություն հանցագործների համար:

Լոզանը՝ 1920-ականներին

Լուսանկարը` ՄՏԻ

Այդ հոդվածում՝ «Հայ ազգային օջախի շուրջ բանավեճերը Լոզանի կոնֆերանսում եւ հետցեղասպանական համակեցության սահմանները», օգտագործվում է նոր արխիվային հետազոտություն՝ վերակառուցելու պայմանագրի բանակցությունների դինամիկան: Հետազոտությունը լուսաբանում է ինչպես հայերի, այնպես էլ միջազգային հանրության պայքարը՝ բազմազգ, բազմակրոն պետություններին հետեւողական աջակցություն ցուցաբերելու համար:

– Ընհանուր առմամբ խնդիրն այն է, թե ինչպես են պետությունները ղեկավարում այն մարդկանց, որոնց ինքնությունը չի համապատասխանում պատմականորեն գերիշխող խմբի ինքնությանը, – ասում է Էքմեքչիօղլուն, որը ՄՏԻ-ի ՄաքՄիլան-Սթյուարտի անվան պատմության դոցենտ է եւ Կանանց եւ գենդերային հետազոտությունների ծրագրի տնօրենը: – Հարցը դեռեւս լուծված չէ: Սա շատ լավ թեմատիկ ուսումնասիրություն է այս հարցերը քննարկելու համար: Այն նաեւ չափազանց արդիական է ցայսօր, քանի որ Լոզանի պայմանագիրը չի չեղարկվել:

Լուսանկարը` Getty/Al Majalla

Հոդվածը հրատարակվել է «Բոլորը խաղաղություն հաստատեցին. ի՞նչ է խաղաղությունը. 1923 թվականի Լոզանի պայմանագիրը եւ նոր կայսերական կարգը» հատորում, որն այս ամիս լույս է ընծայել Չիկագոյի համալսարանի հրատարակչությունը: Այն խմբագրել է Սաութհեմփթոնի համալսարանի պատմաբան Ջոնաթան Քոնլինը եւ Ուտրեխտի համալսարանի ասիստենտ Օզան Օզավչին: Հատորը նշանավորում է 1923 թվականի հուլիսի 24-ին կնքված պայմանագրի ստորագրման 100-ամյակը: Գիրքը պայմանագրի մասին հավաքական գիտական ուսումնասիրության մի մասն է՝ «Լոզանի նախագիծ», որի կայքում ասվում է, որ դաշնագիրը Առաջին համաշխարհային պատերազմի «մոռացված խաղաղությունն» է:

Էքմեքչիօղլուի անցյալ գիտական աշխատանքը հիմնականում վերաբերում է հայերի կյանքին ժամանակակից թուրքական պետությունում: Սթենֆորդի համալսարանի հրատարակչության կողմից հրատարակված «Վերականգնելով Հայաստանը. պատկանելության սահմանները հետցեղասպանական Թուրքիայում» գրքում նա նշում է, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո հայերը լավատեսորեն էին նայում իրենց քաղաքական հեռանկարներին. Էքմեքչիօղլուն 1918-1922 թվականներն անվանում է «բացառիկ ժամանակաշրջան», քանի որ հայերը հույս ունեին ձեռք բերել լիարժեք իրավունքներ, որոնք չունեին Օսմանյան կայսրության օրոք:

Սակայն Լոզանի պայմանագրի բանակցությունները վերջ դրեցին հայերի լավատեսությանը։ Թերեւս դա կանխատեսելի էր. Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից մի քանի տարի անց թուրքական ռազմական ուժերը ջախջախեցին Դաշնակիցների կողմից աջակցվող զորքերը` ընդհարումների մեջ մտնելով թուրքական որոշ տարածքների նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու համար: Այդ պատճառով Լոզանի պայմանագրի քննարկումները չափազանց անսովոր էին. ենթադրյալ հաղթողները՝ Դաշնակիցները, հենց նոր պարտվել էին մարտերում այն կողմին, որի դեմ բանակցություններ էին վարում:

– Նրանք այնքան բանակցային ուժ ունեին, որ ստացան իրենց ուզածի մեծ մասը, – ասում է Էքմեքչիօղլուն՝ խոսելով այն ժամանակվա թուրքական կառավարության մասին:

Մուստաֆա Քեմալը եւ Լոզանում Թուրքիայի գլխավոր բանակցող Իսմեթ Ինոնյուն

Այդ առումով, 1922 թվականը, հավանաբար, արդեն շատ ուշ էր, որ բանակցությունները հայերին հաջողություն բերեին: Բայց ինչպես հոդվածում մանրամասնում է Էքմեքչիօղլուն, դաշնակիցները չունեին ոչ միայն ռազմական լծակներ, այլ գուցե նաեւ բարոյական դիրք: Թուրքական մամուլը բազմաթիվ պատմություններ էր տարածում բրիտանացիների ու ֆրանսիացիների գաղութատիրական ոճրագործությունների մասին, եւ նույնիսկ ԱՄՆ-ում Կու Կլյուքս Կլանի մասին պատմություններ, որոնց նպատակն էր ապացուցել, որ Դաշնակից տերությունները վատ են վարվել փոքրամասնությունների խմբերի հետ: Նույնիսկ, եթե օսմանցիները հակված լինեին ինչ-որ չափով աջակցել հայկական նոր բնակավայրի գաղափարին, նման լուսաբանումն օգնեց ճնշել այն:

– Պատճառներից մեկը, որ Դաշնակիցները մեծ հեղինակություն չունեին թուրքական հասարակության աչքում, այն է, որ նրանք շփոթում էին մարդասիրությունը գաղութատիրության հետ, – ասում է Էքմեքչիօղլուն: – Նրանք հատկապես պնդում էին, որ երբեք վատ չեն վարվել կայսրության փոքրամասնությունների հետ: Բայց թուրքական թերթերը գրում էին իմպերիալիզմի այդ երկակի ստանդարտի մասին։

Լոզանում Թուրքիայի պատվիրակությունը՝ Իսմեթ Ինոնյույի գլխավորությամբ

Լոզանի պայմանագիրը առավել հայտնի է նրանով, որ 1920-ականներին վավերացրել է բնակչության զանգվածային եւ պարտադիր փոխանակումը Փոքր Ասիայի եւ շրջակա տարածքների ուղղափառ հույների եւ Հունաստանի մուսուլմանների միջեւ: Շուրջ 2 միլիոն մարդ տեղափոխվեց, նրանց մոտ երեք քառորդը՝ հույներ էին։ Այդ փոխանակումը, որը համասեռացրեց տարածքի բնակչությանը, հաճախ դիտվում է որպես 1940-ականների վերջին Հնդկաստանի եւ Պակիստանի բաժանման նախորդող դեպք:

– Միջազգային իրավունքի համար դա կարեւոր հետեւանքներ ունի, քանի որ բնակչության տեղափոխումն այսուհետ դառնում է անմիատարրության եւ խառը բնակչության խնդրի ընդունված լուծում, – նշում է Էքմեքչիօղլուն: – Այլ խմբեր ապագայում սա կօգտագործեն որպես օրինակ։ Սա իրականացվող մարգարեություն է։

Այսպիսով, չնայած Լոզանի պայմանագիրը որոշակի իրավունքներ երաշխավորեց բոլոր բնակիչների համար, թերեւս դրա ժառանգության մնայուն մասն է քաղաքական մարմիններում առավել հիմնավոր բազմակարծություն ապահովելու անկարողությունը: Անշուշտ, Լոզանի կոնֆերանսի հայ ներկայացուցիչները նույնպես ցանկանում էին հիմնականում համասեռացված տարածք. թեեւ, ինչպես Էքմեքչիօղլուն նշում է հոդվածում, դա բավականին հասկանալի է՝ հաշվի առնելով նրանց արտասովոր հանգամանքները:

Եվ այսպես, օսմանցիներից կրած տառապանքներից հետո, հայերն իրենց խաբված զգացին միջազգային հանրության կողմից. երկու հարված՝ մեկը մյուսի հետեւից: Միգուցե այն ժամանակ հեշտ պատասխաններ չկային, բայց, ինչպես նշում է Էքմեքչիօղլուն, մենք դեռ կարող ենք քննարկել, թե որոնք կարող էին լինել լավագույն այլընտրանքները: Հատկապես մի աշխարհում, որը դեռեւս փորձում է հասնել թե՛ կայունությանը, թե՛ բազմակարծությանը:

– Մինչ օրս Թուրքիայի փոքրամասնություններին հասկանալու համար պետք է հասկանալ Լոզանի պայմանագիրը եւ այն, թե ինչպես է այն ստեղծվել, – ասում է Էքմեքչիօղլուն: – Այն հիանալի լաբորատորիա է տարբերությունների խնդիրը համեմատելու եւ, կատարյալ տարբերակում, դրան պատասխան տալու համար:

Թարգմանությունը՝ Մարիա Սադոյանի

Այս հոդվածը թարգմանվել եւ հրապարակվել է «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան աջակցությամբ: Հոդվածում արտահայտված մտքերը պարտադիր չէ, որ արտացոլեն «Գալուստ Կիւլպէնկեան» Հիմնարկութեան կամ Մեդիամաքսի տեսակետները:

https://mediamax.am/am/news/arm_world/52068/