Թուրքիոյ տնտեսական ներկայ իրավիճակը

Տիգրան Չանտոյեան

Արդէն բաւական ժամանակ է, ինչ Թուրքիան առերեսւում է տնտեսական լուրջ մարտահրաւէրների, որոնք դրսեւորւում են աճող գնաճի, գործազրկութեան բարձր մակարդակի եւ լիրայի արժեզրկման տեսքով: Թուրքիոյ կեդրոնական դրամատան անսպասելի որոշումը՝ հիմնական տոկոսը 8,5%-ից մինչեւ 15% բարձրացնելու, տարակուսանքի է մատնել թէ՛ շուկան, թէ՛ փորձագէտները։ Այս քայլը նշանակում է հաւանական տեղաշարժ դէպի ուղղափառ տնտեսական քաղաքականութիւն, քանի որ Էրտողանը նոր նշանակումներ է անում տնտեսութեան գերատեսչական ոլորտում՝ տնտեսական ճգնաժամը յաղթահարելու համար:
Թուրքիայում Մայիսին գնաճը հասել էր աւելի քան 39%-ի, իսկ անցեալ տարուայ համեմատ աճել է 85%-ի չափով, ինչը ամենաբարձրն է վերջին՝ աւելի քան 20 տարիների ընթացքում: Տնտեսական անկման հետեւանքներից մէկն է գործազրկութեան աճը։ 2023 թուականի Ապրիլին գործազրկութեան մակարդակը գերազանցել է 10%-ը՝ վատթարացնելով Թուրքիոյ միջին եւ միջինից ցած ընկերային շերտերի քաղաքացիների ընկերային-տնտեսական դրութիւնը։ Վերջին ընտրութիւններին Էրտողանի մեծագոյն մտավախութիւնը գործազրկութիւնից առաջացած ընկերային լարուածութեան վիճակն էր, որի վրայ էլ յոյսեր կապեր էին ընտրական մրցապայքարի մասնակից ընդդիմադիր քաղաքական ուժերը՝ առաւելագոյնս շահարկելով այն։ Այնուհանդերձ տնտեսական ցնցումների ծանրագոյն հետեւանքը թրքական արժոյթի՝ լիրայի արժեզրկումն է։ Թրքական լիրան վերջին հինգ տարում կորցրել է իր արժէքի աւելի քան 80%-ը ամերիկեան տոլարի նկատմամբ՝ աւելի խորացնելով տնտեսական ճգնաժամը։ Տոլլարի նկատմամբ լիրայի արժէքի տատանումները տեղի է ունենում գրեթէ ամեն օր, եւ այն միտուած է հիմնականում արժեզրկման։
Երբ Էրտողանը 2002 թուականին ստանձնեց վարչապետի պաշտօնը, նա ժառանգել էր անկայուն եւ թոյլ տնտեսութիւն: Նրա որդեգրած տնտեսական քաղաքականութեան արդիւնքում աստիճանաբար նուազեց աղքատութիւնը, գործազրկութիւնը եւ գնաճը, օրէնսդրական որոշ փոփոխութիւնների արդիւնքում ներգրաւուեցին մեծ ներդրումներ, ինչը նրա ղեկավարած քաղաքական ուժին մեծ ազդեցիկութիւն եւ ժողովրդականութիւն բերեց: Սակայն 2016 թուականի տապալուած զինուորական յեղաշրջման փորձից եւ դրան յաջորդած արտակարգ միջոցների կիրառումից յետոյ Թուրքիոյ տնտեսութիւնը անկում ապրեց: Յեղաշրջման փորձին յաջորդած քաղաքական հետապնդումները հանգեցրեցին անկայուն հասարակական վիճակի, որը շատ վանող էր ներդրումների տեսակէտից։ Տնտեսական անկման միւս պատճառներն էին Էրտողանի վարած քաղաքականութիւնը, մասնաւորապէս կեդրոնական դրամատան նկատմամբ չափազանց մեծ վերահսկողության սահմանումը: Էրտողանի հակակրանքը տոկոսադրոյքների բարձրացման հանդէպ եւ նրա միջամտութիւնը կեդրոնական դրամատան որոշումներին բերեցին տնտեսական խառնաշփոթի: Փոխանակ գնաճը զսպելու նպատակով տոկոսները բարձրացնելուն՝ նա ստիպեց դրամատան նվազեցնել տոկոսները՝ հակառակ աւանդական տնտեսական գործելաձեւին: Այսպիսով դասաւորման բացակայութիւն եւ չափից դուրս վերահսկողութիւնը աղէտալի տնտեսական հետեւանքների հանգեցրեցին։
Էրտողանի տնտեսական քաղաքականութեան փոփոխութիւնը եւ քայքայուող տնտեսութեան վերականգնման փորձերը սկսւում են ճգնաժամի ճանաչումից։ Նրա վերջին մտադրութիւնները եւ տնտեսագետ ու նախկին փոխվարչապետ Մեհմետ Շիմշէքի նշանակումը տնտեսութեան նախարարի պաշտօնում վկայում են տնտեսական ճգնաժամի շտկման ուղղութեամբ տեղաշարժի մասին: Շիմշէքի՝ որպէս նախարար առաջին պաշտօնավարման ընթացքում էր, որ Թուրքիոյ տնտեսութիւնը յաջողութիւն գրանցեց երկարատեւ անկումնային վիճակից յետոյ։ Նշանակալի էր կեդրոնական դրամատան կողմից հիմնական տոկոսի բարձրացումը։ Կեդրոնական դրամատան տոկոսները բարձրացնելու որոշումը քայլ է գնաճի դեմ պայքարի եւ տնտեսության աստիճանական կայունացման ուղղութեամբ, քանի որ բարձր տոկոսները թանկացնում են փոխառութիւնները՝ նուազեցնելով արժոյթի շրջանառութիւնը եւ, զսպելով գնաճը։
Սպասւում են մի շարք այլ կառուցուածքային բարեփոխումներ։ Կայուն տնտեսական աճ ապահովելու եւ օտարերկրեայ ներդրումներ ներգրաւելու համար Թուրքիան պէտք է իրականացնի համալիր կառուցուածքային բարեփոխումներ, որոնք պէտք է ուղղուած լինեն պիրտճէի կարգապահութեան բարձրացմանը, բարելաւեն թափանցիկութիւնը եւ ամրապնդեն օրէնքի գերակայութիւնը, այսինքն վստահութիւն ստեղծեն օտարերկրեայ դրամագլուխների համար։
Վստահութեան եւ համագործակցութեան վերականգնում տնտեսական միջավայրում նոր կառավարութեան տնտեսական քաղաքականութեան օրակարգում առաջնային տեղ է գրաւում։ Կառավարութեան եւ քաղաքացիների միջեւ վստահութեան վերականգնումը կարեւոր է արդիւնաւէտ հաղորդակցության եւ տնտեսական մարտահրաւէրները յաղթահարելու համար, եւ գլխաւորը՝ միջազգային տնտեսական հաստատութիւնների եւ դրացի երկրների վստահութեան եւ ներդրումային հետաքրքրուածութեան արթնացման արդիւնքում ստեղծուելիք համագործակցութիւնը կարող է արժէքաւոր աջակցութիւն եւ փորձառութիւն ապահովել վերականգնման գործընթացում: Թուրքիոյ տնտեսութիւնը յայտնուել է դժուար փուլում:
Էրտողանը ընդունել է ճգնաժամի լրջութիւնը եւ միջոցներ ձեռնարկել իրավիճակը շտկելու համար: Տոկոսի վերջին բարձրացումը եւ ուղղափառ տնտեսական սկզբունքներով շարժուող տնտեսութեան նախարարի նշանակումը ցոյց են տալիս գործօն անցում դէպի աւելի գործնական մօտեցման: Վերականգնման ճանապարհը երկար եւ դժուարին է լինելու, եւ Թուրքիան կարող է ներուժ գտնել յաղթահարելու իր տնտեսական մարտահրաւէրները, եթէ իրականացնի համապարփակ բարեփոխումներ, գործող իշխանությունները հանրային աջակցութիւն վերագտնեն եւ միջազգային համագործակցութեան նոր ցանց կարողանան ձեւաւորել: