Լուսինե Սահակյանի այս գիրքը 2019 թ. հրատարակվել է ԵՊՀ գիտական խորհրդի որոշմամբ «Լուսակն» հրատարակչության կողմից, իսկ 2022 թ. նույն հրատարակչությունը լույս է ընծայել գրքի ռուսերեն տարբերակը։ Խմբագիրն է համշենագետ, ազգագրագետ Սերգեյ Վարդանյանը։ Գրքի ռուսերեն թարգմանությունն իրականացրել է Սվետլանա Մարդանյանը։ Ուսումնասիրությունը կատարվել է ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտի եւ ՀՀ ԳՊԿ թեմաների շրջանակում։
Հունիսի 3-ին Սոչի քաղաքում մեծ շուքով տեղի ունեցան Լուսինե Սահակյանի «Համշենը հայկական ձեռագրերում» գրքի շնորհանդեսը եւ համանուն ֆիլմի պրեմերիան։ Այդ երկար սպասված միջոցառմանը մասնակցելու էին եկել Աբխազիայից, Կրասնորդարի երկրամասի տարբեր շրջաններից, Ղրիմից, Մոսկվայից համշենահայեր, ինչպես նաեւ գիտնականներ եւ հյուրեր Երեւանից ու արտերկրից։ Շնորհանդեսն անցավ ազգային մեծ ոգեւորությամբ։ Սրահում տիրող էր դարձել համշենական ոգին։ Երեւանից եւ Ապշերոնսկից եկած բանախոսները՝ պատմաբաններ ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնյանը, պատմ. gիտ դոկտոր, պրոֆեսոր Արման Եղիազարյանը, հրապարակախոս եւ քաղաքագետ Վաչե Բրուտյանը, պատմաբան Արտավազդ Թուլումջյանն (Ապշերնոսկ) արժեւորեցին Լուսինե Սահակյանի գրքի գիտական եւ քաղաքական նշանակությունը՝ կարեւորելով նաեւ գրքի ռուսերեն թարգմանությունը, որի շնորհիվ այն հասանելի կդառնա թե՛ ՌԴ գիտական, եւ թե՛ ռուսախոս հայության առավել լայն շրջանակներին։
ԵՊՀ թյուրքագիտության ամբիոնի դոցենտ, հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտի հայ-օսմանական առնչությունների բաժնի վարիչ Լուսինե Սահակյանի՝ «Համշենը հայկական ձեռագրերում» մենագրությունը ներկայացնում է Խաղտիք գավառի պատմությունը՝ հունահռոմեական եւ հայկական աղբյուրների հիման վրա ապացուցելով, որ Խաղտիքը եղել է հայ ժողովրդի հնագույն բնօրրաններից մեկը, որի բնակիչները՝ արմենոխալիբները, մ. թ. ա. հայտնի էին որպես երկաթի մշակողներ ու քաջ ռազմիկներ։ Տայք նահանգի հարեւանությամբ Խաղտիքի գավառը եղել է Մամիկոնյան նախարարաց տոհմի կալվածքները։ Հետագայում, 8-րդ դարում Խաղտիք գավառում է հիմնվում Համշենի հայկական իշխանությունը։ Գրքի հեղինակը հայկական եւ օսմանյան սկզբաղբյուրների եւ համշենցի գրիչների հիշատակարանների հիման վրա ներկայացնում է 15-ից 17-րդ դարերում հայոց Համշենի գավառի պատմությունը, քաղաքական հոգեւոր-մշակութային կյանքը, ժողովրդագրկան պատկերը եւ այդ գավառում Օսմանյան կայսրության վարած էթնոքաղաքականությունը։ Մասնավորապես համշենցի գրիչների հիշատակարանները բացառիկ տեղեկություններ են հաղորդում Համշենի հայկական իշխանության ստեղծման ու անկման, տարածաշրջանի պատմաքաղաքական, ժողովրդական հավատալիքների, կենցաղի եւ լեզվական վիճակի վերաբերյալ։
Գրքում առաջին անգամ բացահայտվում է, որ Համշենը եղել է հայ գրչության ուրույն կենտրոն։ Մեզ են հասել այնտեղ ընդօրինակված շուրջ քսանհինգ ձեռագիր մատյան։ Լուսինե Սահակյանի գրքի շնորհիվ ընթերցողը կարողանում է բացահայտել այդ ժամանակվա Համշենի պատմության անհայտ մնացած էջերը, վերականգնել ժամանակի հայկական համապատկերը, ծանոթանալ տեղանուններին, մանրատեղանուններին ու անձնանուններին եւ առհասարակ Խաղտիք-Համշեն գավառի պատմությանը։ Գրքում հրապարակվել են ձեռագրերից գունավոր լուսապատճեններ եւ լուսանկարներ (130 էջ), առաջին անգամ կազմվել է նաեւ 15-17-րդ դարերում Համշենի հայանուն բնակավայերերը, բերդերը, վանքներն ու գրչության կենտրոնները ներկայացնող քարտեզ հեղինակի եւ քարտեզագիր Մխիթարյանի կողմից։
Մենագրությունը ստեղծելու համար հեղինակին հաջողվել է ձեռք բերել Համշենում ստեղված ձեռագերերի լուսապատճենները։ Այդ ձեռագերը պահվում են Մատենադարանում, Լոնդոնի թանգարանում, Ֆիլադելֆիայի Ազատ գրադարանում, Վիեննայի եւ Վենետիկի Մխիթարյան միաբանությունների ձեռագրատներում, Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքարանի ձեռագրատանը եւ մասնավոր հավաքածուներում։
«Այդ ձեռագրերից մի մասի պատվիրատուները եղել են Համշենի իշխանները։ Հատկապես ուզում եմ ընդգծել այդ հանգամանքը։ Դա ցույց է տալիս, որ հայ իշխանները գիտակցում էին հայոց գրչության եւ հոգեւոր արժեքները սերնդեսերունդ փոխանցելու գործի կարեւորությունը։ Ձեռագրի դատարկ էջերում գրիչը թողնում էր իր հիշատակարանը, որը ականատեսի ճշգրտությամբ բացառիկ մանրամասներ է հաղորդում իր ապրած ժամանակաշրջանի վերաբերյալ։ Գրիչը նաեւ թողնում էր ազգականների անունները՝ մեռած, թե ապրող՝ խնդրելով ընթերցողին աղոթքներում հիշել իր եւ ազգականների անունները։ Կարող ենք ասել, որ հայ գրիչների հիշատակարաններն արժեքավոր պատմալեզվական սկզբնաղբյուր են ուսումնաիրողի համար։ Համշենցի գրիչների մեջ իր ուրույն տեղն ունի գրիչ Կարապետը։ Մեզ են հասել նրա ընդօրինակած շուրջ 14 ձեռագիր մատյան։ Նա իր գրած բոլոր հիշատակարաններում թողել է պատմական նշանակության շատ կարեւոր տողեր. անթաքույց հայրենասիրությամբ գրիչ Կարապետը գրում է, որ Համշենի Եղնովիտ գյուղի մոտ՝ Խաչիկ հոր վանքում են ամփոփվել Վարդանանց աճյունները՝ որպես պարծանք եւ հպարտություն Համշեն գավառի։ 5-րդ դարում Ավարայրի ճակատամարտից հետո, երբ շարունակվում էր Վարդանանց պատերազմը, պարտիզանական մարտեր էին մղվում Հայաստանի տարբեր լեռնային շրջաններում։ Հայ ռազմական ամրություններից էին նաեւ Տայքի եւ Խաղտիքի բերդերը։ Հմայակ Մամիկոնյանի՝ Վարդան Մամիկոնյանի եղբոր գլխավորությամբ վերջին մարտերը մղվել են Խաղտիքի գոգահովիտներում, որտեղ եւ զոհվել է Հմայակ Մամիկոնյանը։ Նրա եւ իր զինակիցների աճյուններն ամփոփվել են Եղնովիտ գյուղի Սուրբ Խաչիկ հոր վանքում։ Հետագայում հենց այս տարածքում է ձեւավորվում Համշենի հայկական իշխանությունը»,- NEWS.am-ի հետ զրույցում ասաց հեղինակը։
Լուսինե Սահակյանը գրքում վերլուծում է նաեւ Մամիկոնյանների տոհմի ծագման հետ կապված տարատեսական կարծիքները եւ փաստերով ցույց է տալիս, որ Մամիկոնյանների հզոր ու հայրենասեր տոհմն ունի հայկական ծագում։ Խորենացու հիշատակակած Ճանյուք աշխարհը ոչ թե Չինաստանն է, այլ Ճանիք-Ջանիկ տարածքը, որը մաս է կազմել Պարխարյան գոգահովիտներում սփռված Խաղտիքին։ Ուստի Մամիկոնյանների ծագումը որեւէ կապ չունի չինացիների հետ։
«Խաղտիքը դիտարկել Մեծ Հայքի ծայրագավառ, որը տարբեր ժամանակներում անցել է պարսկական, բյուզանդական, օսմանյան տիրապետությունների տակ։ Սակայն տեղի հայ ժողովուրդը կարողացել է պահպանել իր ազգային դիմագիծը, մինչեւ տարածաշրջանում օսմանյան բռնի իսլամացումը»,- ընդգծեց հեղինակը։
Համշենը, անցնելով օսմանյան տիրապետության տակ, այնտեղ աստիճանաբար մարում է հայ գրչությունը։ Վերջնական հարվածը 18-րդ դարում տարածքի բռնի իսլամացումն էր։ Իսլամացման քաղաքականության հետեւանքով համշենահայերի մի մասը բռնի կրոնափոխվում է, ժամանակի ընթացքում մոռանալով հայերենը, դառնալով թուրքախոս։ Թեեւ նրանք ցայսօր գիտեն իրենց հայկական ծագման մասին, սակայն դարերի ընթացքում կորցրել են իրենց ազգային ինքնությունը եւ տարատեսակ պատճառներով մերժում են իրենց հայկական ծագումը, չնայած շարունակում են իրենց խոսակցական թուրքերենում օգտագործել մեծ թվով հայկական տեղանուններ եւ բառեր։
«Գրեթե նույն վիճակն է Արդվինում հաստատված հայերենի Համշենի բարբառով խոսող համշենցիների շրջանում՝ չնչին բացառությամբ։ Իսկ քրիստոնյա մնացած հատվածը սփռվում է Սեւ ծովի հարավարեւելյան ափերով մեկ՝ Տրապիզոն, Սամսուն, մինչեւ Ադափազար՝ շարունակելով դժվար պայմաններում իր ազգային կյանքը»,- պատմեց Լուսինե Սահակյանը։
Հեղինակը մենագրության վրա աշխատել է ավելի քանի երեք տարի։ Նրա համար գիրքը գրելու գլխավոր մոտիվացիաներից մեկն այն է եղել, որ երբ նա սկսել է զբաղվել Համշենի հնագույն հայկական բարբառի, տեղանունների ուսումնասիրությամբ, այդ ընթացքում հայտնվել է թուրք-ադրբեջանական ազգայնականների, այդ թվում՝ «Գորշ գայլերի» թիրախում։
«Թիրախավորելով ինձ, նաեւ թիրախավորում էին յոթը դար գոյատված Համշենի հայկական իշխանության պատմությունը, անգամ հնագույն հայկական տեղանուններն ու բառերը։ Եվ դա ինձ ավելի մղեց, որ ես խորանամ համշենահայության պատմության ակունքներում եւ նրանց պատասխանեմ հենց համշենցի գրիչների թողած անհերքելի ժառանգության միջոցով։ Իսկ ամենագլխավորն իմ ուսումնասիրությամբ հնարավորինս լրացնել Համշենի պատմության բաց մնացած էջերը»,- նշեց նա։
Սահակյանի խոսքով՝ Հայոց ցեղասպանության ընթացքում Սեւ ծովի հարավարեւելյան ափերում հաստատված քրիստոնյա համշենահայերը ենթարկվել են կոտորածների, բռնի տեղահանվել եւ գաղթել Աբխազիա, Կրասնոդարի երկարամաս, Ղրիմ։
«Աբխազիայում նրանք նոր բնակավայրեր են ստեղծել՝ կառուցելով դպրոցներ, ակումբներ, եկեղեցի։ Այդ նոր միջավայրում հայերը կարողանում են պահպանել իրենց հայկական դիմագիծը։ Այսօր այնտեղ գործում է շուրջ 24 հայկական դպրոց»,- ասաց Սահակյանը։
Համշենահայերը ստվար խմբերով ապրում են Ադլեր, Սոչի քաղաքներում եւ շրջակա գյուղերում, Կրասնոդարի երկրամասի տարբեր շրջաններում, անգամ Ղրիմում։ Սակայն ցավով պետք է արձանագրել, որ նրան միջավայրում, հատկապես երիտասարդ սերունդը առավել ռուսախոս է դարձել։
Հեղինակի խոսքով՝ գրքի ռուսերեն թարգմանությանը եւ հրատարակությանը, ինչպես նաեւ շնորհանդեսը կազմակերպելուն իրեն աջակցել են համշենահայերի զավակները։ Լուսինե Սահակյանն իր խորին շնորհակալությունն է հայտնում գրքի հրատարակության մեկենաս, գործարար եւ բարերար Հայկ Զեբելյանին, թարգմանությանը ֆինանսապես օժանադակած Մարգարիտա Սիմոնյանին, ուսումնասիրության ընթացքում իրեն նյութապես աջակցած եւ ոգեւորած Մարկոս Քեսյանին, Գեւորգ Վարվաշտյանին, Հրանդ Բալադյանին եւ Գեւորգ Մխիթարյանին։ Հեղինակը չափազանց կարեւորում է, որ իր շուրջն են հավաքվել համշենահայության տարբեր սերնդի ներկայացուցիչներ։ Հատկապես նրան ոգեւորել է երիտասարդ սերնդի մեծ հետաքրքրությունը սեփական պատմության եւ մշակույթի հանդեպ։ Ուստի իր գրքի ռուսերեն թարգմանությունը նրանց առավել կօգնի ծանոթանալու սեփական պատմությանը, քանի որ նրանց մեծ մասը հայերեն լավ չեն կարդում կամ չգիտեն հայերեն։
«Շատ երջանիկ ու անմոռանալի օր էր ինձ համար հունիսի 3-ը։ Շնորհանդեսին մարդիկ մոտենում էին ինձ եւ իրենց շատ արժեւորված էին զգում։ Ազգային տոնախմբության, ազգային ինքնության բուռն զգացումներով լի էր սրահը։ Մասնակիցներն անսահման ուրախ էին, որ Հայաստանում մասնագետները հետաքրքրված են իրենց պատմությամբ։ Չարաբաստիկ պատերազմից հետո անընդհատ հետաձգում էի այս միջոցառումը՝ համարելով այն անպատեհ։ Սակայն հասկացա, որ ստեղծված պարտվողական քաղաքականության պայմաններում չափազանց կարեւոր է նոր ազգային լիցք հաղորդել Սփյուռքի մեր եղբայրներին եւ քույրերին, նրանց հետ միասին կրկին վերաարժեւորելու մեր պատմության հերոսական էջերը։ Այս միջոցառումը եւս մի ազդարար է ի լուր բոլորին, որ ոչ ոք չի կարող կոտրել հայոց ազգային ոգին, ապրելու եւ արարելու կամքը»,- ասաց Սահակյանը։
Շնորհանդեսին Լուսինե Սահակյանը պարգեւատրվել է «Ռուսաստանի հայերի միության» մեդալով եւ «Ոսկե գրչով»՝ «Նոյեվ Կովչեգ» թերթի խմագրության կողմից ։
Լուսինե Սահակյանի սցենարով «Համշենը հայկական ձեռագրերում» պատմող վավերագրական ֆիլմը շուտով կցուցադրվի Երեւանում։
Leave a Reply