Էրտողանի նոր կառավարութիւնը

Տիգրան Չանտոյեան

Էրտողանի երդման արարողութիւնից յետոյ Էրտողանի յայտարարած կառավարութեան կազմը, բացի առողջապահութեան եւ մշակոյթի նախարարներից, ամբողջովին փոփոխութեան է ենթարկուել: Սակայն մի քանի նշանակումներին անհրաժեշտ է առանձին անդրադառնալ, քանի որ դրանք վերաբերւում են ոչ միայն Հայաստանի նկատմամբ Թուրքիոյ քաղաքականութեան առանձնայատկութիւններին, այլ նաեւ յատկապէս արտաքին քաղաքականութեան առանձնայատկութիւններին:

Հիմնական նշանակալի փոփոխութիւնները թրքական նոր կազմաւորուած կառավարութեան մէջ հետեւեալներրն են․

1. Պաշտպանութեան նախարար Հուլուսի Աքարին Էրտողանը փոխարինել է Թուրքիոյ բանակի գլխաւոր շտապի պետ Եաշար Կիւլերով:
2. Ներքին գործերի նախարարութիւնում Սուլէյման Սոյլուին փոխարինել է Պոլսոյ նախկին նահանգապետ Ալի Յերլիքայան:
3. Ազգային անվտանգութեան ծառայութիւնում Հաքան Ֆիտանին փոխարնելու է անցել Էրտողանի գլխաւոր խորհրդական եւ մամլոյ խօսնակ Իպրահիմ Քալընը:
4. Արտաքին գործերի նախարար Մեւլութ Չաւուշօղլուին փոխարինել է Ազգային անվտանգութեան ծառայութեան նախկին ղեկավար Հաքան Ֆիտանը:

Սրանք հիմնական եւ էական փոփոխութիւններն են, որոնց կ’անդրադառնանաք այստեղ:

Եաշար Կիւլերը ծնունդով Արտահանից է եւ ան եզակի զինուորականներից է, որ 2016 թուի ռազմական յեղաշրջման փորձի ժամանակ Էրտողանի կողմնակիցների շարքում էր եւ չէր մասնակցել յեղաշրջմանը: Նա 2018 թուից Թուրքիոյ գլխաւոր շտապի պետն էր: Իր նախորդի համեմատ Կիւլերը աւելի համեստ յաւակնութիւններ ունի եւ աւելի փոքր ազդեցութիւն: Հուլուսի Աքարը, ում վարկանշի բարձրացումը հաւանական մրցակցային վտանգ էր նշմարում որպէս Էրտողանի իրաւայաջորդ, Արցախում թրքական նուաճումների կերտողներից մէկն էր: Հէնց դա էր բարձրացրել նրա վարկանիշը հանրութեան աչքում եւ դարձրել նրան հաւանական մրցակից, ինչի պատճառով էլ Էրտողանը նախընտրեց վերջինիս «թոշակի ուղարկել», չնայած Աքարը եւս ապացուցել էր իր հաւատրմութիւնը Էրտողանին` 2016 թուի ռազմական յեղաշրջման փորձի ժամանակ չմասնակցելով վերջինիս, ինչն էլ որոշիչ դեր ունեցաւ յեղաշրջման տապալման հարցում:

Պոլսոյ համալսարանի հանրային կառավարման շրջանաւարտ Ալի Յերլիքայան, նախքան նահանգապետ դառնալը մի շարք, հիմնական վարչական բնոյթի պաշտօններ է զբաղեցրել, ինչպիսիք են, օրինակ, մեծաւ մասամբ քրտերով բնակեցուած Շըրնակ եւ Աղրը (Արարատ) նահանգների ղեկավարի պաշտօնները: Վերջինիս ներքին գործերի նախարար նշանակելը պայմանաւորուած է Էրտողանի նկատմամբ նրա ունեցած հաւատարմութեամբ: Սա նաեւ խօսում է Թուրքիոյ քաղաքականութեան նոր առանձնայատկութիւնների մասին: Ներքին գործերի նախարարութիւնում զուտ վարչական փորձով յայտնի եւ ռազմական ու յատուկ ծառայութիւնների ոլորտում փորձ չունեցող անձի նշանակումը վկայում է նոր կառավարութեան ներքաղաքական «թեթեւացման» եւ արտաքին քաղաքականութեան վրայ շեշտադրումներ անելու մասին, քանի որ, ինչպէս կը տեսնենք ներքեւում, նորանշանակ արտաքին գործերի նախարարը աչքի է ընկնում իր նմանատիպ փորձառութեամբ:

Անվտանգութեան եւ արտաքին քաղաքականութեան հարցերով Էրտողանի տեղակալ եւ մամլոյ խօսնակ, Ուաշինկթընի համալսարանի գիտութիւնների թեկնածու Իպրահիմ Քալընը նոր կառավարութեան հետաքրքիր նշանակումներից մէկն է: Վերջինս գլխաւորելու է Թուրքիոյ ազգանին անվտանգութեան ծառայութիւնը` MİT-ը: Այս կազմակերպութիւնը Թուրքիոյ քաղաքականույեան մշակման եւ իրականացման կարեւորագոյն հիմնասիւներից մէկն է: Էրտողանի եւ նրա կուսակցութեան իշխանութեան գալուց յետոյ` երբ Թուրքիոյ բանակի դերակատարումն ու ազդեցութիւնը համակարգուած կերպով սկսեցին նուազեցուել, ազգանին անվտանգութեան ծառայութիւնը աստիճանաբար վերածուեց աւելի հզօր քաղաքական գործիքակազմ ունեցող համակարգի, քան նախկինում էր: Այս կազմակերպութեան ղեկավար նշանակւում են  քաղաքական լուրջ փորձառութիւն ունեցող եւ իրենց անվերապահ հաւատարմութիւնը ապացուցած անձերը: Քալընի նշանակումը այս պաշտօնում խօսում է նրա ունեցած մեծ քաղաքական դրամագլուխի մասին, որն ուղղակի կամ անուղղակի կերպով ձեւաւոեւուել է նաեւ Էրտողանի հովանաւոր դիրքորոշման հաշուին: Այս ամէնին գումարած Քալընի երիտասարդ տարիքն (52) ու մեծ յաւակնութիւնները, կարող ենք կանխատեսել վերջինիս աճը թրքական քաղաքական համակարգում:

Հօր կողմից քրտական ծագում ունեցող Հաքան Ֆիտանին արտաքին գործոց նախարարի պաշտօնում նշանակելը Էրտողանի կատարած, թերեւս ամենանշանակալի եւ էական փոփոխութիւնն է նոր կառավարութեան կազմում: 2010-2023-ին ղեկավարելով Թուրքիոյ ազգային անվտանգութեան ծառայութիւնը` վերջինս Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութեան հիմնական ճարտարապետներից մէկն է եղել, մշակելով եւ իրականացնելով քաղաքական գործընփաց Ա․Մ․Ն․-ի, Պալքանների, Սուրիոյ, Հարաւային Կովկասի, Իրանի, Ռուսաստանի եւ միւս տարածաշրջանների համար: Այժմ` արտաքին գործոց նախարարի պաշտօնում նշանակուելով Ֆիտանը արդէն պաշտօնապէս լիովին ստանձնում է իր քաղաքական լծակների կառավարումը: Ակնառու է, որ պաշտօնն ստանձնելուց յետոյ, ահնրութեանն ուղուած իր առաջին ուղերձում նա յայտարարել է, որ ստանձնում է 500-ամեայ պատմութիւն ունեցող համակարգի` արտաքին քաղաքական գերատեսչութեան ղեկվարումը: Արտաքին գործոց նախարաութեանը նման բնորոշում տալը խօսում է Ֆիտանի նէօ-օսմանեան քաղաքական կողմնորոշման մասին, ինչը եթէ նախկինում դրսեւորւում էր նրա գործերով եւ լուռ, այժմ արդէն կերպաւորւում է նաեւ Թուրքիոյ նոր կառավարութեան քաղաքական խօսոյթում, այսինքն պաշտօնական քաղաքականութեան կերպար է առնում, առնուազն արտաքին քաղաքական տիրոյթում:

Ֆիտանի արտաքին քաղաքական գերատեսչութեան ղեկավարութեան ստանձնումը բերելու է Թուրքիոյ արտաքին քաղաքանակութեան մէջ ռազմական բաղադրիչի աւելացման: Եթէ նրա նախկինը առաւելապէս փափուկ դիւանագէտի համարում ունէր, նոյնը այս պահին չենք կարող ակնկալել Ֆիտանից` ելնելով նրա` ռազմական տարածք ղեկավարելու հարուստ փորձից:

Ռազմական բաղադրիչի վրայ հիմնուած ազդեցութեան աւելացման թուրքական ձգտումները շարունակւում են: Սրա մասին է խօսում Նատօ-ի զօրակազմով Քոսովօ ուղարկուած թրքական  65-րդ մեքենայացուած հետեւակային զօրամասից մօտ 500 թուրք զինուորների ուղարկումը Քոսովօ, ինչի համար Թուրքիան արժանացել է Սթոլթենպերկի շնորհակալական խօսքին: Զինուորները տեղակայուելու են Քոսովոյում ՆԱԹՕ-ի ուժերի կողմից օգտագործուող Սուլթան Մուրատ բազայում: Ակնկալւում է, որ Թուրքիան կը ստանձնի Քոսովոյում ՆԱԹՕ-ի ուժերի հրամանատարութիւնը այս տարուայ աշնան:

Այսպիսով, Թուրքիոյ արտաքին քաղաքականութիւնը ապագայում հնարաւոր է ձեռք բերի աւելի մեծ ռազմական գործընթաց: Սպասենք, տեսնենք: