2021 թվականի նոյեմբերին Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Էրդողանը փոխեց Թյուրքական խորհրդի անվանումը՝ այն դարձնելով Թյուրքական պետությունների կազմակերպություն։ Էրդողանը զգուշորեն խուսափում է թյուրքական պետությունների միջեւ ռազմական համագործակցության մասին խոսակցություններից եւ փոխարենը շեշտում քաղաքական, տնտեսական եւ սոցիալական համերաշխությունը, գրում է Էրման Հանը The Cradle-ի իր հոդվածում:
Հայտարարությունից օրեր անց ծայրահեղ աջական Ազգայնական շարժում կուսակցության (ԱՇԿ) առաջնորդ Դեւլեթ Բահչելին իր դաշնակից Էրդողանին է ներկայացրել թյուրքական աշխարհի քարտեզը, որն ընդգրկում է Թուրքիան, Ադրբեջանը, Հայաստանի, Կիպրոսի, Հունաստանի, Իրանի հատվածները, Բալկանները, Միջին Ասիան, Ռուսաստանն ու Չինաստանը։
Ռուսաստանի նախագահ խոսնակ Դմիտրի Պեսկովն արձագանքել է քարտեզին՝ հեգնանքով ենթադրելով, որ թյուրքական աշխարհը գտնվում է Ալթայում, այլ ոչ թե Թուրքիայում։ Մինչդեռ Հունաստանի վարչապետ Կիրիակոս Միցոտակիսն Էրդողանին հորդորել է պարզաբանել՝ արդյոք հունական կղզիները որպես թուրքական տարածք նշելը Անկարայի պաշտոնական քաղաքականությունն է։
«Ադրիատիկից մինչեւ Չինական մեծ պարիսպ»
Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտությունից եւ Ազգային-ազատագրական պատերազմում Խորհրդային Ռուսաստանի հետ նրա կարճատեւ դաշինքից հետո (1919-1922 թթ.), ժամանակակից հանրապետության հիմնադիր Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը խզեց կապերը պանթյուրքիզմի/թուրանիզմի հետ՝ շարժում, որը ձգտում էր ստեղծել միասնական թյուրքական քաղաքական միավոր Թուրքիայից մինչեւ Կենտրոնական Ասիա։ Չնայած դրան՝ այս գաղափարախոսությունը շարունակվում է մինչ օրս՝ շնորհիվ ծայրահեղական ազգայնական «Գորշ գայլեր» շարժման, որը կապ ունի ԱՇԿ-ի հետ։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Անկարայի որոշ ազդեցիկ ռազմական առաջնորդներ, ինչպիսիք են Նուրի Կիլիգիլը, որը 1918 թվականին ստեղծեց այսպես կոչված «Կովկասի իսլամական բանակը», որը գրավեց Բաքուն, աջակցեցին նացիստական Գերմանիային եւ հույս ունեին, որ ԽՍՀՄ-ը կփլուզվի։
Թեեւ Թուրքիան եւ ԽՍՀՄ-ը Սառը պատերազմի ժամանակ հակառակ կողմերում էին, Անկարան կասկածամիտ էր սովետական թուրքերի նկատմամբ: Այս վերաբերմունքը զգալիորեն փոխվեց 1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո։ Թուրքիան այն հիմնական երկրներից էր, որը կապեր հաստատեց նախկին խորհրդային բլոկի նորանկախ թյուրքական պետությունների հետ։
Այս կապերն ինստիտուցիոնալացնելու համար Թուրքիայի կառավարությունը 1992 թվականին ստեղծեց «Թյուրքական համագործակցության եւ զարգացման գործակալություն» (TIKA)։ TIKA-ի դերն էր օգնել նոր պետություններին զարգացնել իրենց շուկայական տնտեսությունը եւ վերագտնել իրենց ազգային ինքնությունը: Մոտավորապես այս ժամանակահատվածում Թուրքիայի այն ժամանակվա նախագահ Թուրգութ Օզալը հայտարարեց, որ «հաջորդ դարը կլինի Թուրքիայի դարը»։ Նրա իրավահաջորդ Սուլեյման Դեմիրելը, ոգեշնչվելով Օզալից, սահմանեց երկրի ազդեցության գոտին Ադրիատիկ ծովից մինչեւ Չինական մեծ պարիսպ:
Բավական է ասել, որ Թուրքիայի՝ ՆԱՏՕ-ի գծով դաշնակից ԱՄՆ-ն աջակցել է Կենտրոնական Ասիայում Ռուսաստանին եւ իսլամական ֆունդամենտալիզմի հնարավոր վերելքին հավասարակշռելու այս տեսլականին: Անկարան հիացած էր թյուրքական պետությունների «մեծ եղբոր» դերով։ Սակայն նախկին խորհրդային հանրապետություններն այլ ծրագրեր ունեին։ Նախ՝ նրանք չէին պատրաստվում երկրորդական դեր խաղալ Թուրքիայի պանթյուրքիստական երազանքներում, երկրորդ՝ Ռուսաստանի Դաշնությունը դեռեւս նրանց հիմնական գործընկերն էր տարածաշրջանում՝ թե՛ քաղաքական, թե՛ ռազմական առումներով։ Արդյունքում Թուրքիայի սկզբնական արշավը Կենտրոնական Ասիայում ձախողվեց։
«Պանթյուրքիզմից պրագմատիզմ»
1990-ականներին Ֆեթուլլահ Գյուլենի ազդեցիկ կազմակերպությունը շատ ակտիվ էր տարածաշրջանում։ Այնուամենայնիվ, 2016-ի ձախողված պետական հեղաշրջումից հետո Անկարան շարժումը հայտարարեց ահաբեկչական կազմակերպություն։
Թուրք ակադեմիկոս Ալի Էմրե Սուկուն The Cradle-ին ասել է, որ Անկարայի ավելի պրագմատիկ մոտեցումը, հատկապես՝ տնտեսական եւ մշակութային ոլորտներում, լրացնում է Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունների արտաքին քաղաքական առաջնահերթությունները։ Ըստ Սուկուի՝ Կենտրոնական Ասիայի պետությունները ներկայում չեն ընկալում Թուրքիայի վերաբերմունքը տարածաշրջանի նկատմամբ որպես գաղափարական, ինչպես դա 1990-ականների սկզբին էր։ Ավելի շուտ նրանք թուրքական քաղաքականությունը դիտարկում են որպես հակակշիռ տարածաշրջանի ամենաազդեցիկ երկրներին՝ Չինաստանին ու Ռուսաստանին, իսկ ավելի քիչ՝ Իրանին: Անդրկասպյան առեւտուրը եւ Չինաստանի «Մեկ գոտի՝ մեկ ճանապարհ» նախաձեռնությունը հնարավորություն են ստեղծում Անկարայի համար դառնալ կարեւոր առեւտրային կենտրոն Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ: Օրինակ՝ Լազուրիտային միջանցքը, որը բացվել է 2018 թվականին եւ ֆինանսավորվում է Ասիական զարգացման բանկի կողմից, Աֆղանստանը կապում է Թուրքիային Թուրքմենստանի, Ադրբեջանի եւ Վրաստանի միջոցով։
ԼՂ-ում պատերազմում Ադրբեջանի հաղթանակից հետո թուրքմենական բնական գազը Կասպից ծովով Թուրքիա փոխադրելու նախագիծը դեռ շարունակվում է՝ ի լրումն Զանգեզուրի միջանցքի, որը շատերը համարում են Բաքվի հետ համագործակցությամբ Անկարայի պանթյուրքիստական նկրտումների մաս։ Եթե այս ծրագիրը կյանքի կոչվի, Թուրքիան կկարողանա հասնել Կենտրոնական Ասիա՝ շրջանցելով Հայաստանն ու Իրանը Անդրկասպյան միջազգային տրանսպորտային երթուղիով՝ սկսած Չինաստանից, եւ կապվելով Ղազախստանի, Ադրբեջանի եւ Վրաստանի հետ։ Այսպես կոչված «Միջին միջանցքը» բաժանված է երկու մասի, որոնցից մեկը տանում է Թուրքիա, իսկ մյուսը՝ Սեւ ծով ու ավարտվում Եվրոպայով։ 2015 թվականին Թուրքիայում Թուրքմենստանի դեսպան Աթա Սերդարովն ասել էր, որ Ադրբեջան-Թուրքմենստան նավագնացության մեկնարկով թուրքական բեռնատարները Իրանի տարածքով անցնելու կարիք չեն ունենա։ Թուրքիայի առեւտրային հոսքը Իրանի տարածքով 2016 թվականին 565 հազար տոննայից հասել է 1,08 միլիոն տոննայի՝ 2019 թվականին։
Պանթյուրքիզմի վերածնունդը հասկանալիորեն անհանգստացնում է Իրանին։ 2020 թվականին Բաքու կատարած այցի ժամանակ Էրդողանը բանաստեղծություն կարդաց Արաքս գետի մասին եւ ակնարկեց Իրանի Արեւմտյան Ադրբեջան նահանգի հետ «միասնական Ադրբեջանին» աջակցելու մասին, ինչը գործնականում կխախտի Իրանի ինքնիշխանությունը։ Թեհրանը զայրացած արձագանքեց։ Այն ժամանակվա արտաքին գործերի նախարար Ջավադ Զարիֆը հայտարարեց «Ադրբեջանի Հանրապետության ինքնիշխանությունը խարխլելու մասին»։ Իրանական Tasnim News հրատարակությունը համարձակ քայլ կատարեց՝ հրապարակելով հոդվածների շարք՝ նվիրված Թուրքիայի հավակնոտ «թուրքական դարաշրջան» դիսկուրսին։ Ըստ հրատարակության տվյալների՝ Թուրքիայի կապը թյուրքական աշխարհի հետ Նախիջեւանի միջոցով եւ նրա աճող ռազմական հզորությունը կարող են ստիպել որոշ թուրք գործիչների մտածել, որ Թուրքիան հզոր երկիր է դառնալու։ Այնուամենայնիվ, Tasnim-ը հերքեց այս գաղափարը՝ ենթադրելով, որ Թուրքիան գտնվում է Լատինական Ամերիկայի եւ Աֆրիկայի հետ նույն լիգայում՝ իր թույլ տնտեսության եւ Էրդողանի քաղաքական նվազող գրավչության պատճառով։ Չնայած Թուրքիան այժմ Կովկասով ցամաքային ճանապարհ ունի դեպի Կենտրոնական Ասիա, դա չի նշանակում, որ նա կարող է հաստատել իր ազդեցությունը տարածաշրջանում այնպիսի հզոր պետությունների միջոցով, ինչպիսիք են Չինաստանը, Իրանը եւ Ռուսաստանը:
Չինական հակակշիռ
Իրանի հետ հարաբերություններում Չինաստանի արտաքին քաղաքականության գծով փորձագետ Ումիթ Ալփերենը ռուս-ուկրաինական պատերազմը համարում է շրջադարձային կետ Կենտրոնական Ասիայի համար։ «Շանհայի համագործակցության կազմակերպության (ՇՀԿ) հիմնադրմամբ 1996թ. գոյություն ուներ աշխատանքի բաժանման անհամաձայնություն. Չինաստանը զբաղվում էր տարածաշրջանի տնտեսական հարցերով, իսկ Ռուսաստանը՝ ռազմական»,- պարզաբանել է նա։
Ինչպես ավելի վաղ նշվել էր, Թուրքիան 2018թ. միացել է «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ»-ին, եւ չին-թուրքական հարաբերությունները շարունակում են զարգանալ։ Թվում է՝ այն օրերը, երբ նախագահ Էրդողանը Պեկինին դատապարտում էր ույղուրցի մուսուլմանների ցեղասպանության պատճառով, մնացել են անցյալում։
Այնուամենայնիվ, Ալփերենի կարծիքով՝ Չինաստանի առջեւ կանգնած է երկընտրանք տարածաշրջանում Թուրքիայի դիրքերի առումով։ «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհի» համատեքստում Չինաստանը Թուրքիան դիտարկում է ե՛ւ որպես կամուրջ, ե՛ւ որպես խոչընդոտ։ 2017-ից Թուրքիան լռություն է պահպանում ույղուրական հարցում։ Բայց Չինաստանի անվստահությունը պահպանվում է։ Ես չեմ կարծում, թե Չինաստանը համարում է, որ Թուրքիան կարող է իսկական ռազմավարական գործընկեր լինել»։
Ալփերենի կարծիքով՝ Կովկասի եւ Թուրքիայի միջոցով Եվրոպայի հետ Կենտրոնական Ասիայի կապը պլյուսներ եւ մինուսներ ունի Չինաստանի համար։ Չնայած առաջին հայացքից դա կարող է դրական պահ լինել «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհի» համար, մյուս կողմից՝ Եվրոպայի հետ Կենտրոնական Ասիային կապելը Չինաստանը շրջանցելով՝ կհամապատասխաներ թշնամական արեւմտյան աշխարհի շահերին։
Ինչպես ցույց է տվել վերջերս իրականացվող արտաքին քաղաքականությունը, Թուրքիան փորձում է պահել այս բոլոր հարաբերությունները։ Թուրքիայի Anadolu պաշտոնական լրատվական գործակալությունը հրապարակել է հարցազրույց ղազախ գիտնականի հետ, որը պնդում է, որ Թուրքիան Ռուսաստանի եւ Չինաստանի հակակշիռն է։ Միեւնույն ժամանակ, Չինաստանը եւ Թուրքիան ընդգծում են Անկարայի դերը «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհում» եւ «Միջին միջանցքում»։
Թուրքիան՝ որպես բաշխիչ կետ ռուսական ռեսուրսների համար
Ապրիլի 1-ին Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովը հանդիպել է Թուրքմենստանի իր գործընկերոջ՝ Ռաշիդ Մերեդովի հետ։ «Նեզավիսիմայա գազետա»-ի տվյալներով՝ նրանք քննարկել են Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ հակամարտության հետեւանքները, նաեւ Թուրքիայի՝ Կենտրոնական Ասիայում ազդեցությունն ընդլայնելու մտադրությունը։
Ենթադրվող Տրանսկասպյան խողովակաշարի (TCP) նախագիծը Թուրքմենստանից եւ Ղազախստանից բնական գազ է տեղափոխելու Եվրամիության անդամ պետություններ՝ շրջանցելով Ռուսաստանն ու Իրանը։ Ադրբեջանը եւ Թուրքիան նախագծի գլխավոր բարեգործներն են թվում, որոնք ստացել են արեւմտյան տերությունների աջակցությունը։
Թուրք գիտնական Սուկուի խոսքով՝ Կենտրոնական Ասիայի հանդեպ Անկարայի վերաբերմունքն այժմ ավելի քիչ է կապված այն բանի հետ, որ կամուրջ դառնա Արեւմուտքի եւ տարածաշրջանի համար։ «Չարժե տեսադաշտից բաց թողնել այն, որ Թուրքիայի փոփոխվող արտաքին քաղաքական առաջնահերթությունները նոր ոլորտներ են գտել Կենտրոնական Ասիայում՝ շնորհիվ այն հարաբերությունների, որոնք նա զարգացրել է ուղիղ Ռուսաստանի եւ Չինաստանի հետ»,- հավաստիացրել է նա։
ՆԱՏՕ-ին Թուրքիայի անդամակցությունը հիմա նույնպես Ռուսաստանի կողմից դիտարկվում է որպես ավելի քիչ կարեւոր, կարծում է Սուկուն. «Ռուսաստանի ազդեցության նվազումը Չինաստանի հետ միասին կամ Չինաստանի ազդեցության նվազումը Ռուսաստանի հետ միասին՝ Թուրքիայի արտաքին քաղաքական գերակայությունները չեն»։
Ավելին, Պուտինի վերջին մանեւրը Թուրքիան խոշոր էներգետիկ հանգույց դարձնելու ուղղությամբ ուժեղացնում է Թուրքիայի դիրքերը եւ պատնեշ ստեղծում տրանսկասպյան բոլոր նախագծերի համաեւ, որոնք ուղղված են Ռուսաստանի շրջանցմանը։
Թուրքիան հաչում է եւ չի՞ կծում
Արմռեսթլինգի 2022թ. աշխարհի առաջնության ժամանակ տեղի ունեցավ հետաքրքիր միջադեպ։ Ղազախ երկու մարզիկ, որոնք զբաղեցրել էին երկրորդ եւ երրորդ տեղերը, Ղազախստանի դրոշը բարձրացրին պատվո պատվանդանին։ Հետո պատվանդանին մոտեցավ թուրք մարզիկը, որն զբաղեցրել էր առաջին տեղը, եւ թուրքական դրոշը դրեց ղազախականից վեր։ Թուրքիայի ամենից շատ այցելվող կայքերից մեկը միջադեպն այսպես է բնութագրել. «Ահա այսպես մեր ազգային մարզիկը կանխեց անհարգալից վերաբերմունքը»։
Չնայած դեպքն, իհարկե, ունիկալ է, բայց խորհրդանշական է։ Այն ժամանակ, երբ թուրք նացիոնալիստական/պանթյուրքիստական դիսկուրսում թյուրքական բոլոր ժողովուրդները Կենտրոնական Ասիայում դիտարկվում են որպես թյուրք եղբայրներ, «ավագ եղբոր» այս վերաբերմունքը նախկին խորհրդային հանրապետությունների հանդեպ խոր արմատներ ունի։
Ավելին, ինչպես նշել է Սուկուն, կարեւոր դեր է խաղում տարածաշրջանում Թուրքիայի առարկայական չկայացածությունը։ Չնայած Թուրքիան ընդլայնել է տնտեսական հարաբերությունները Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունների հետ, նախկինի պես չնչին տերություն է՝ Չինաստանի եւ Ռուսաստանի համեմատ։
Չնայած Թուրքիան հիմնականում առեւտուր է անում Ուզբեկստանի եւ Ղազախստանի հետ, անգամ չի մտնում երկու երկրների գլխավոր առեւտրային գործընկերների եռյակի մեջ։ Իհարկե, Չինաստանի եւ Ռուսաստանի հետ մրցակցելը Թուրքիայի համար, տնտեսական առումով, անհնար է։
Պետք է նշել, որ չնայած Թուրքիայի հետ էթնիկական եւ լեզվական ընդհանրությանը՝ Թուրքմենստանը նախկինի պես ձգտում է խուսափել Թյուրքական պետությունների կազմակերպության հետ փոխգործակցելուց եւ բավարարվում է նրանով, որ մնում է դիտորդ երկիր Հունգարիայի հետ միասին։ Ավելի կարեւոր է այն, որ Կենտրոնական Ասիայի հանրապետությունները հանդիսանում են Ռուսաստանի գլխավորած Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության (ՀԱՊԿ) անդամներ։
Ռազմական առումով ՀԱՊԿ-ը մնում է հավաքական անվտանգության մասին հիմնական պակտը տարածաշրջանում, չնայած այն բանին, որ Թուրքմենստանը եւ Ղրղըզստանը թուրքական Bayraktar TB2 անօդաչուներ են գնել։ Չնայած լուրեր էին պտտվում այսպես կոչված «Թուրանի բանակի» ստեղծման մասին, միանգամայն հավանական է, որ տարածաշրջանի բոլոր խոշոր տերությունները, այն է՝ Չինաստանը, Իրանը եւ Ռուսաստանը, այդ քայլը կարող էին համարել սպառնալիք իրենց հավաքական ազգային շահերին։
Արեւմտյան որոշ փորձագետների կարծիքով՝ Կենտրոնական Ասիայում Թուրքիայի աճող ազդեցությունն օգտակար է ՆԱՏՕ-ին։ Բայց Սուկուն հավաստիացնում է, որ «Ասիայի շրջադարձը» տեղի է ունենում առաջին հերթին անհրաժեշտությունից եւ շահախնդրությունից. «Չնայած Արեւմուտքի հետ խնդիրները բարձրացնում են Թուրքիայի հետաքրքրվածությունն այդ կազմակերպությունների հանդեպ եւ որոշում նրա արտաքին քաղաքական գերակայությունները, կարելի է ասել, որ եվրասիական տարբերակը միտումնավոր է ամրապնդվում արտաքին քաղաքականությունում»։
«Այս քաղաքականությունը նոր հնարավորություններ է բացում Թուրքիայի համար ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ գլոբալ մասշտաբով»,- ասել է Սուկուն։ «Փաստը, որ եվրասիական տարբերակը նման շահ է տալիս, անկասկած, կամրացնի Թուրքիայի դիրքերը հավասարակշռության քաղաքականությունում, որն Անկարան իրականացնում է Արեւմուտքի եւ Եվրասիայի միջեւ»։
Leave a Reply