Օսմանցի բարձրաստիճան հոգևորական, գիտաշխատող և հետազոտող՝ Մեհմետ Շերեֆ ուլ-դին Յալթղայան (1879-1947թթ․) հանդիսանում է Օսմանյան Կայսրության և Թուրքիայի Հանրապետության այն բացառիկ կրոնապետերից, ով դավանաբանական ճոխ հետազոտություններից զատ՝ հեղինակն է նաև գիտական բազմաթիվ աշխատությունների և դասագրքերի։ Յալթղայան 1924 թվականից եղել է Թուրքիայի պետական համալսարանների աստվածաբանության, պատմության և գրականության դասախոս։ 1933թ․ զբաղեցրել է Թուրքիայի Կրոնական հարցերի գրասենյակի տնօրենի պաշտոնը, մինչև մահ։ Այս կրոնապետն է ղեկավարել Քեմալ Աթաթուրքի հուղարկավորման կրոնական ծիսակատարությունը, 1938թ․։
Յալթղայայի նշանակալի աշխատությունների շարքին է դասվում՝ «Ռեսիմլի հարիթասը ջողրաֆիյե ումումի» (Քարտեզով պատկերազարդ ընդհանուր աշխարհագրություն) դասագիրքը, որը տպագրվել է «Քիթաբհանե-ի Ասքերի» (ռազմական գրադարան) հրատարակչության կողմից Ստամբուլում, 1914թ․։ Այս դասագրքում առկա է «Ումում-ի մեմալիք-ի օսմանիյե» (Ընդհանուր Օսմանյան պետություն) քարտեզը, որի աջ մասում երևում է Կովկասը։
Սույն մասում, «Ղուռ» (Կուր) գետի հարավային և «Առաս» (Արաքս) գետի հյուսիսային բաժնում, խոշոր տառատեսակով, նշված է միմիայն «Էրմենիստան»-ը (Հայաստան), ընդորում միջին տառատեսակով նշված է նաև «Ղառե բաղ»-ը (Արցախ) և փոքր տառատեսակով՝ «Հուքումդարիե Իրևան» (կուսակալական Երևան), «Շուշա» (Շուշի), «Ելիզավեթպոլ» (Գանձակ) և «Ջուլֆա» (Ջուղա) քաղաքաների անունը։
Նույն մասում, Կուր գետի հյուսիսային բաժնում, խոշոր տառատեսակով, նշված է «Ղաֆղասիե»-ն (Կովկասը), միջին տառատեսակով՝ «Դաղեստան»-ը և փոքր տառատեսակով՝ «Թիֆլիս», «Բաքու», «Փութ» (Փոթի) և «Բաթում» քաղաքաների անունը։
Այստեղ չկա՛ «Ադրբեջան»-ը։ Իսկ Իրանի տարածքում, Արաքս գետի հարավային բաժնում միայն երևում է՝ «Ազերբիջան»-ը (Ատրպատական)։
Ահա թե օսմանցին ինչպես էր պատկերացնում Հայաստանն ու Արցախը Կովկասում, 1914թ․։ Ահա թե ինչպես կարելի է հիմք ընդունել նման վկայություններն այսօր, եթե իհարկե առկա են համապատասխան գաղափարական համոզումը, քաղաքական կամքն ու դիվանագիտական հմտությունը։
Կարեն Խանլարյան
Իրանի խորհրդարանի նախկին պատգամավոր,
տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր
Leave a Reply