Արցախ` հայկական ինքնութեան պաշտպանութեան միջնաբերդ. ընտրեալ Յովսէփ կաթողիկոսին դերակատարութիւնը ռուսական նուաճողական քաղաքականութեան յաջողութեան մէջ եւ վախճանումը

Արցախի սարսափելի սովը, աւերածութիւնները եւ բնակչութեան ցրուումը

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Հայոց ընտրեալ Յովսէփ կաթողիկոս Արղութեան, որ Աստրախանէն ճամբայ ելած էր Էջմիածին երթալու եւ կաթողիկոս օծուելու համար, Ղզլարէն եւ Մոզտոկէն անցնելէ ետք, 6 փետրուար 1801-ին հասաւ Դուշէթ եւ հոնկէ 11 փետրուարին, Մեծ պահոց երկրորդ երկուշաբթին մուտք գործեց Թիֆլիս եւ փառաւոր ընդունելութեան արժանացաւ:

Վրաց մայրաքաղաքի ամբողջ բնակչութիւնը փողոց դուրս եկած էր դիմաւորելու համար ընտրեալ կաթողիկոսը: Եկեղեցական երկար թափօրներ կազմուած էին, իսկ թնդանօթներ համազարկերով կ՛ողջունէին անոր գալուստը:

Յովսէփ կաթողիկոս, շուրջառով ու գաւազանով եւ ամպհովանիի ներքեւ թափօրին  հետեւելով մուտք գործեց Վանքի մայր եկեղեցին: Եկեղեցւոյ բեմէն ան քարոզեց, մաղթանքներ ըրաւ ռուսաց օգոստափառ Փաւէլ Ա. կայսեր համար եւ օրհնեց ժողովուրդը:

Ընտրեալ կաթողիկոսը այնուհետեւ ուղղուեցաւ վրաց Սուրբ Սիոն մայր եկեղեցին, ուր աղօթեց Գէորգի թագաւորի դագաղին առջեւ, վրացերէն քարոզեց, Փաւէլ կայսեր կողմէ վախճանեալ թագաւորին ուղղուած գիրը կարդաց եւ հոգեհանգիստ կատարեց:

Էջմիածինէն հրաւիրակ եկող Սիմէոն, Թադէոս, Անդրէաս եւ Բարսեղ եպիսկոպոսները ճամբան ձիւնի բռնուելով ուշացած էին եւ փետրուար 12-ին հասան Թիֆլիս:

* * *

Վրաց արքայական տան անդամներուն միջեւ սուր պայքարին ու կռիւներուն պատճառով շփոթ ու վտանգաւոր կացութիւն ստեղծուած էր: Կացութիւնը մէկ օրէն միւսը կրնար փոխուիլ:

Յովսէփ կաթողիկոս իր ամբողջ հեղինակութեամբ ու եռանդով աշխատելով յաջողեցաւ վերջ տալ եղբայրասպան կռիւներուն, հաշտութիւն գոյացնել արքայորդիներուն միջեւ եւ կացութիւնը յեղաշրջել ի նպաստ ռուսական արեւելումի կողմնակից Դաւիթ իշխանին:

Այս առիթով ան նամակ գրեց զօրավար Քնորրինկի, ուր կ՛ըսէր. «Պայծառափայլ արքայորդիներու մէջ եղած կռիւները, խռովութիւնները, զօրաժողովները քանդուեցան իմ խորհուրդներով: Այժմ անոնց միջեւ հաշտութիւն է»:

Դաւիթ իշխանի կուսակիցներուն մէջ կային հայ իշխաններ Սողոմոն Արղութեան` Յովսէփ կաթողիկոսի եղբօրորդին, եւ Թիֆլիսի քաղաքապետ մելիք Դարչի Բեհբութեան:

* * *

Զօրավար Լազարեւ շաբաթ, 16 փետրուարին Թիֆլիսի բնակիչները Սուրբ Սիոնի եկեղեցին պատարագի հրաւիրեց: Պատարագէն ետք ռուսերէն եւ վրացերէն լեզուներով կարդացուեցաւ Փաւէլ Ա. կայսեր հրովարտակը, ուր կը յայտարարուէր որ Վրաստան յաւիտենապէս միացած է Ռուսական կայսրութեան:

Վրաց Անտոն Բ. կաթողիկոս¬պատրիարք, որ Դարեջան թագուհիի որդին էր, ծնկաչոք գոհաբանական մաղթանք կատարեց:

Թիֆլիսի բոլոր եկեղեցիներուն զանգերը ամբողջ օրը ղօղանջեցին:

Յաջորդ օր, կիրակի, 17 փետրուարին, Թիֆլիսի ամբողջ հայութիւնը Բերդի հայոց եկեղեցի հրաւիրուած էր. հոն էին Յովսէփ կաթողիկոս եւ մայրաքաղաքի ամբողջ հոգեւորականութիւնը: Իշխաններ Սողոմոն Արղութեան եւ Դարչի Բեհբութեան կը հսկէին կարգապահութեան:

Առաւօտեան ժամերգութենէն ետք Բերդի եկեղեցիէն բազմամարդ եւ երկարաձիգ թափօրը ուղղուեցաւ Վանքի մայր եկեղեցին, ուր հասան Դաւիթ իշխան եւ զօրավարներ Լազարեւ եւ Գուլիակով` շրջապատուած ռուսական սպաներով, վրացի ազնուականներ եւ Անտոն Բ. կաթողիկոս¬պատրիարք` շրջապատուած հոգեւորականներով:

Յովսէփ կաթողիկոս խնկարկեց Փաւէլ կայսեր պատկերին առջեւ, երկրպագեց անոր, համբուրեց եւ ձեռքերուն վրայ բարձրացնելով բացագանչեց. «Կեցցէ՜ մեծ եւ ամենաօգոստափառ միապետն իր ամբողջ բարձրագոյն տոհմով»: Ժողովուրդը միաբերան պատասխանեց. «Եղիցի՜, ամէ՜ն, ամէ՜ն»:

Պատարագիչը Յովսէփ կաթողիկոսն էր. քարոզի ժամանակ ան յուսադրեց եւ խրախուսեց ժողովուրդը անխախտ հաւատարմութիւն պահպանել դէպի ռուսական ամենաօգոստափառ գահը, որուն հպատակ կը դառնան այժմ:

Այնուհետեւ ռուսերէն, հայերէն եւ վրացերէն լեզուներով ընթերցուեցաւ կայսեր հրովարտակը, որուն հետեւեցաւ ծնկաչոք գոհաբանական մաղթանքը:

Յաւարտ սուրբ պատարագի վանքի բակին մէջ կաթողիկոսին կողմէ ճաշ տրուեցաւ բոլոր բարձրաստիճան հիւրերուն:

Երեք օր ետք, փետրուար 20¬ին Գէորգի ԺԲ. թագաւորին մարմինը Մցխեթա փոխադրուեցաւ եւ հողին յանձնուեցաւ:

* * *

Կովկասի վրայ գերիշխանութիւն հաստատելու համար ռուսական քաղաքականութեան սկզբնական մտադրութիւնն էր Վրաստանի թագաւորութեան կողքին հայկական իշխանութիւն մը հաստատել եւ քրիստոնեայ այդ իշխանութիւնները իր թեւարկութեան տակ առնել: Բայց այժմ, վրաց թագաւորութեան ջնջումով հայկական թագաւորութեան մը վերականգնման միտքն ալ ջնջուած կը նկատուէր:

Ռուսաստան մինչեւ հիմա քրիստոնեայ փոքր եւ հալածուած ժողովուրդներու պաշտպանի եւ անոնց փրկութեան լոզունգներով շարժած էր: Այժմ այլեւս այդպիսի ոսկեզօծ գեղեցիկ լոզունգներուն ալ կարիք չկար: Ռուսաստան զինու զօրութեամբ կը նուաճէր Կովկասը եւ նուաճուած ժողովուրդները իրեն հպատակ կը դարձնէր:

Հայոց ընտրեալ Յովսէփ կաթողիկոս ռուսական ձգտումներուն նեցուկն ու օգնականը եղած էր, մեծ դերակատարութիւն ունենալով ռուսական նուաճողական քաղաքականութեան յաջողութեան մէջ: Ինք միջնորդ եղած էր բանակցութիւններու մէջ եւ վրացիները համոզած էր համակերպելու ռուսական հպատակութեան:

Ընտրեալ կաթողիկոսը հետամուտ եղած էր հայկական քաղաքական իշխանութեան վերականգնման, բայց իր ընթացքով, վրացական թագաւորութիւնը ջնջելուն ի նպաստ ռուսերուն օգնելով, ակամայ եղծանած եղաւ ազատագրութեան գաղափարը:

Հայեր ազատագրական իրենց ջանքերը համաձայնեցուցած  էին վրացիներուն հետ եւ կը կարծուէր որ այդպիսով ապահովուած կ՛ըլլար ազգային քաղաքական ինքնորոշման հասնելու ձգտումը: Արցախի մելիքները իրենց հպատակ ժողովուրդի ստուար համեմատութեան հետ Վրաստան փոխադրուած էին եւ յաւակնութիւն ունէին շարունակելու պայքարը:

Ռուսեր, անմիջապէս որ Վրաստանը Ռուսական կայսրութեան կցուած հռչակեցին, հասկցուցին, որ հայերուն համար այլեւս անցած են այն ժամանակները, երբ անկախութեան մասին խօսք կ՛ըլլար: Հայեր այժմ պատրաստ պիտի ըլլային ամէն գնով աջակցելու ռուսական բանակին, որ մտնէ իրենց երկիրը եւ զիրենք օգոստափառ ցարին հպատակ դարձնէ: Ազատագրութեան ամէն ձգտում մէկ կողմ պէտք է ձգել: Պէտք է բաւականանալ այն իրողութեամբ, որ ռուսեր իրենց հետ կեանքի եւ ինչքի ապահովութիւն, խաղաղ աշխատանքի, զարգացման, կարգ ու կանոնի եւ սեփականատիրութեան իրաւունքի հաստատուն երաշխիքներ կը բերեն:

Ռուսական հպատակութիւնը շնորհ մըն էր, որուն հայերը պիտի արժանանային իրենց մեծամեծ ջանքերով, զոհողութիւններով եւ արիւնը թափելով: Հայկական ռազմական ուժը եւ գլխաւորաբար Արցախի մելիքներու ուժերը այժմ պիտի կռուէին ոչ թէ իսլամ տիրակալներէն ազատագրուելու մտքով, այլ ամբողջ Կովկասի ազգաբնակչութիւնը ռուսական հպատակութեան տակ առնելու համար:

* * *

Հայոց ընտրեալ Յովսէփ կաթողիկոս կը պատրաստուէր Էջմիածին մեկնելու: Բայց հայոց հոգեւոր կեդրոնը պարսկական տիրապետութեան տակ կը գտնուէր, այն պետութեան, որուն թշնամին եղած էր ռուսահայոց երբեմնի առաջնորդը եւ այժմ հայոց ընտրեալ կաթողիկոսը:

Ընտրեալ կաթողիկոսը կ՛ըմբռնէր, որ Պարսկաստան լաւ գիտէ իր ռուսական արեւելումը եւ չի մոռնար որ ինք երկար տարիներ գործակցած էր ռուսերուն հետ` Անդրկովկասը Պարսկաստանէն գրաւելու ջանքերուն մէջ: Պարսիկներ պիտի չներէին մանաւանդ որ ինք մեծ դեր ունեցած էր պարսկական գահի գերիշխան կամքին ենթակայ Վրաստանը Ռուսաստանի հպատակ դարձնելու աշխատանքներուն մէջ:

Սակայն ընտրեալ կաթողիկոսը կամովին կ՛երթար պարսկական հպատակութեան մէջ մտնելու, մոռնալով նոյնիսկ իր անձնական ապահովութիւնը: Բայց միւս կողմէ ան կ՛առաջնորդուէր այն մտքով, որ ինք իր ետեւէն կը բերէ ռուսական հզօր բանակը: Էջմիածնի մէջ ինք ռուսական արշաւանքի յառաջապահը պիտի ըլլար:

* * *

Ընտրեալ Յովսէփ կաթողիկոս մտադիր էր Մեծ պահքի չորրորդ ուրբաթ օրը, 1 մարտ 1801-ին Թիֆլիսէն ճամբայ ելլելու դէպի Էջմիածին: Կաթողիկոսական օծումը պիտի կատարուէր Մեծ պահքի աւարտէն առաջ եւ մարտ 24-ին փառաւորապէս պիտի տօնախմբուէր Սուրբ Զատիկը:

Յովսէփ կաթողիկոս Մցխեթայի մէջ մասնակցած էր Գէորգի ԺԲ. թագաւորի յուղարկաւորութեան եւ վերադարձած Թիֆլիս:

Գէորգի թագաւորի այրին` Մարիամ թագուհի փետրուար 27-ին Յովսէփ կաթողիկոսը արքունական բաղնիք հրաւիրեց: Կաթողիկոսը երկար մնաց ջերմուկի աւազանին մէջ: Բաղնիքէն եղբօրորդիին` իշխան Սողոմոն Արղութեանի տունը գնաց, բայց տունէն անմիջապէս թագուհիին քով մեկնեցաւ, շնորհակալութիւն յայտնելու եւ հրաժեշտի ողջոյն տալու: Ուշ ատեն ան տուն վերադարձաւ, այլայլեցաւ, տկարութիւն զգաց եւ անկողին մտաւ: Տաք բաղնիքէն ետք ցուրտ օդին կրկնուած երթեւեկին պատճառով ան պաղ առած էր. բժշկական քննութիւնը թոքատապ յայտնաբերեց: Տկարութիւնը օրըստօրէ ծանրացաւ եւ բժշկական ջանքերը ապարդիւն մնացին:

Մուտն ի Վիրապի տօնին շաբաթ օրը, մարտ 9-ի առաւօտուն Յովսէփ կաթողիկոս իր մօտ կանչեց Սիմէոն եպիսկոպոսը, խոստովանեցաւ եւ հաղորդուեցաւ: Լեզուն արդէն ծանրացած էր: Խնդրեց, որ մարմինը Սուրբ Էջմիածին տանին եւ Սիմէոն Երեւանցի կաթողիկոսի գերեզմանին մօտ թաղեն: Նոյն գիշեր ան հոգին Աստուծոյ յանձնեց:

* * *

Արցախ աւերուած ու խոպանացած էր, ազգաբնակչութիւնը` նօսրացած եւ ցիրուցան եղած:

Շուշիի Իպրահիմ Խալիլ խանի համար Ղարաբաղի հայոց հարցը վերջնականապէս լուծուած էր եւ ինք կրնար իր խանութեան միացնել Գանձակէն մինչեւ Նախիջեւան տարածուող ընդարձակ շրջաններ:

Աշխատող գիւղացիներ իրարու ձեռքէ խլելու համար տեղացի խաներու, բէկերու եւ ցեղերու միջեւ կռիւները եւ գերեվարութիւնները անպակաս էին: Գերիները հնչուն դրամ էին յափշտակողներուն համար: Արցախ եւ յարակից գաւառները հետզհետէ կ՛ամայանային: 1801-ին արդէն Ղազախ գաւառը դատարկուած էր իր բնակչութենէն եւ ցիրուցան եղած: Շամշադին գաւառը գրեթէ անմարդաբնակ դարձած էր. անոր 2300 ծուխ հայ եւ թուրք բնակչութեան մեծ մասը` 1900 ընտանիք Գանձակ տարուած էր, իսկ Շամշադին մնացած 400 ընտանիքները լեռները կը թափառէին:

Արցախի մէջ 1801-ին սարսափելի սով էր եւ հոն մնացողները չափազանց թշուառ գոյութիւն մը կը պահէին:

Տաղստանի ցեղախումբերը, Ումմա խանի առաջնորդութեամբ ներխուժեցին Արցախ, թալանի եւ գերեվարութեան համար: Արցախցիք, սովամահ ըլլալու վտանգին առջեւ, գերմարդկային ճիգերով դիմադրութիւն կազմակերպեցին, եւ Ումմա խան ստիպուած իր ուժերը հաւաքելով հեռացաւ Արցախի սահմաններէն:

Վրաց Ալեքսանդր իշխան Գանձակի մէջ զօրք սկսաւ հաւաքագրել, ռուսերուն դէմ կռուելու համար: Գանձակի Ջաւադ խան միջնորդ հանդիսացաւ Ալեքսանդրի եւ լեզգիներուն միջեւ: Լեզգիներ Ալեքսանդրի կողքին պիտի կռուէին եւ իւրաքանչիւր կռուող յիսուն ռուբլի պիտի ստանար: Բայց որովհետեւ այդքան դրամ կը պակսէր Ալեքսանդր իշխանին, դրամի փոխարէն լեզգիներ հայ երեխաներ պիտի ստանային, որոնք իբրեւ գերի պիտի վաճառէին եւ պայմանաւորուած գումարը պիտի ապահովէին:

Արցախ` Հայկական Ինքնութեան Պաշտպանութեան Միջնաբերդ. Ընտրեալ Յովսէփ Կաթողիկոսին Դերակատարութիւնը Ռուսական Նուաճողական Քաղաքականութեան Յաջողութեան Մէջ Եւ Վախճանումը